Электронлă вулавăш

 

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

 

Те кунĕпех утнăран, те çĕр вĕри пулнăран пĕçереççĕ-ши ура тупанĕсем? Пăчă. Шыв ĕçесчĕ те çав... Аннем килте кăпăклă сĕт ĕçтернине аса илсен сурчăка çеç çăтатăп. Умра – çăл, çул çӳревçе шăрăхра вăй паракан çăл. Тĕлĕнмелле, епле типмен-ха вăл?

 

Миçе эрне çумарĕ-ши ку çумăр,

çăвар тулли тусанĕ, хăямат.

Пуçне усса ларан ӳсен-тăранĕ

тăранĕ-ши ĕçсе чун каниччен?

Çĕр антăхнă, çĕр харсăрланнă, кушнă,

йĕпетĕччĕ хăть типĕ тутине.

 

Çав самантра, тĕлĕнмелле, эп илтрĕм хавшанă çĕрĕн ăшă сассине:

– Ывăлăм, ывăнтăн пулĕ, ăшу хыпрĕ пулĕ. Ĕç-ха шывне, ывăлăм.

– Тавтапуç, аннеçĕм.

 

Хураçырма. 1973, çĕртме.

Тулта тăман

улать, улать,

чумансене те чуптарать.

Тухать те тĕтĕм мăрьерен

çĕр çумнерех пĕр лăпчăнать,

калла кĕресшĕн явăнать.

 

Пӳртре пачах та урăхла,

кунта

çу кунĕ çуталать,

кăмакара

вут ама ташлать,

куршукра сарăлнă чечек

çеçке çурать.

Тулта выçă çил

улать, улать,

пӳртре

икерч шăрши сарăлать.

Пĕрене икĕ енĕ –

икĕ тĕнче.

Эп – элчĕ,

иккĕш хушшинче.

 

Йĕпреç, 1973, утă.

Тăван кил-çурт –

ачалăхри тĕнчеçĕм,

анне хĕвелĕм пулнă хĕрӳлли.

Эп ун тавра планета пек çӳренĕ

пурне те пĕлесле

ыйта-ыйта.

 

Çăлтăрĕсем те пулнă

сахал мар,

пӳрт кĕреки кĕрлетчĕ

кĕрсенче.

Ыр тăванах ку Ăртиван тесе

çул куркине кукаçипе ĕçетчĕç.

 

Канăçлăхне çухатнă кукамайăм

çӳлти чи çутă çăлтăрпа танашнă.

Вĕлтрен-тӳре ун аллинчех пулсан та

ик куç тулли

кулли çиçетчĕ ун.

Пĕр вырăн çеç çав тĕнчере

пуш-пушă,

атте текен çут çăлтăр ман пулман.

Анчах та,

ыттисем пит ăшăран-ши,

çитменлĕхе çакна

пачах туйман.

 

Çут çăлтăрсем

ӳкеççĕ,

çуралаççĕ...

Тĕнчем паян

пит хăвăрт сарăлать.

Мана унта

çавах та тăвăр,

çынсен тĕнчисене

çитесшĕн эп.

 

Йĕпреç, 1973, çĕртме.

(Авалхи хетт халăхĕн кĕлли майлă)

 

Эй Хĕвелĕм, тӳрлĕхлĕ хуçам!

Эй тӳрем! Çĕрпе тӳпе патши,

Эс тытса тăратăн çĕршыва,

Ыр вăй-хал пире куллен кӳрен.

Туррăмăр Хĕвел, хапăлласа

Эсĕ çеç илтен кĕллĕмĕре.

Эй, тивлетлĕ Туррăмăр Хĕвел!

Тӳрлĕхлĕ çынна эс аслăлан.

Туррăмăр-аннемĕрĕн ачи,

Пур енчен те эсĕ пит ăста.

Санăн сухалу — сенкер инçет.

Сан чуру — этем ак мĕн калать:

Эсĕ çеç тăратăн çутатса.

Паттăр пек патшамăр сар Хĕвел,

Пĕтĕм çĕршыва, йĕркелĕхе

Пĕртен-пĕр эсех тăран тытса.

Эй пĕртен-пĕр çутă Туррăмăр!

Панă аслă вăй-хăват сана.

Тӳрлĕхлĕ ертӳçĕ те эсех,

Патша пек хăватлă Туррăмăр!

Пехилленĕ Туррăмăр-атте

Аллуна тăватă çутă ен.

Эсĕ — ывăна пĕлми тӳре.

Пĕтĕм Аслă Турă ячĕпе

Эс туса пыран тĕнче ĕçне.

Çӳл тӳпемĕр хапхине куллен

Саншăн çеç уçаççĕ яриех.

Пуç таяççĕ санăн умăнта

Тӳпери, çĕрти мĕн пур хăват,

Кĕл тăваççĕ, тархаслаççĕ шав

Хӳтлĕхсĕр çынсен хутне кĕме.

Малалла

Тухья — чăваш элемĕ,

Чăвашлăхăн палли.

Тухья — чăваш илемĕ,

Тухья — хĕрсем валли.

 

Юрлаççĕ мухтамашкăн

Сар йĕкĕт ячĕпе:

Савмашкăн-вылямашкăн

Тухьяллă хĕр чипер...

 

Хĕрсем татах та капăр

Пуçри тухйипеле.

Хăна кĕтме тухатпăр

Тухья çутипеле...

 

Чăвашăн пихампарĕ —

Тухьямăрăн çути —

Пире упранă мар-и

Паян куна çити?

 

Тухать ума асамлă

Алтайăн ту хырçи.

Унта-çке тăхăмланнă

Тĕп несĕлсен чĕрçи.

 

Тухья пек пулнă теççĕ

Унти пĕр вырăна.

Тен, кăшт хитрелетеççĕ

Халапсенче ăна?

 

Анчах йăх пуçĕ — кашкăр

Тăвать унта йăва:

Камах çитсе-ха каçтăр

Çак вăрттăн çĕршыва?

 

Пĕр ачана хăтарнă

Çак ырă чун-ама.

Леш вун ача хăварнă

Тĕреклĕн хунама.

 

Тĕрек тесех каланă

Çав кашкăр тăхăмне.

Тухья тесе ят панă

Малтан хăйсен йăхне...

 

Йăва пек туллă вырăн

Малалла

Пĕрремĕш çавра

 

Ши кайрăм,

пи кайрăм,

пуçа

хĕвеле май тайрăм.

Çĕр çаврăнчĕ

тĕнĕлĕ тавра,

хам

шăчă тавра çаврăнтăм,

çӳле улăхса çитрĕм те

йăва çавăртăм.

 

Тĕп тунамăн тĕрекне,

çич хунавăн хăватне,

тĕнчен тăватă енне туртăнан

утмăл та ултă тымарăм пур,

тăрантакан сĕткенĕн çулĕ пур,

вĕсенчен те хаклăрах

ӳтлентернĕ анне варĕ пур,

пурнăç кăкăрĕ пур.

 

Кăвапана ĕме-ĕме

çивиттине те сиртĕм эп,

çич папкама кăлартăм эп,

мăя тăсса кармашрăм эп,

çут тĕнчепе паллашрăм эп,

шăрăх чухне ĕсĕклесе

анне сĕтне шырарăм эп,

ун кăкăрне шырарăм эп.

 

Çĕр çаврăнчĕ

тĕнĕлĕ тавра,

хам

шăчă тавра çаврăнтăм,

çӳле улăхса

йăва çавăртăм,

çĕр-аннеме юратса

юрă юрларăм.

 

Иккĕмĕш çавра

Тĕп тунамăн тĕрекне,

çич хунавăн хăватне,

тӳпен тăватă енне туртăнан

Малалла

Килет.

Илтетĕр-и,

килет!

Инçетре-инçетре,

çĕрлехи шăплăхра

манăн пуйăс чуппи илтĕнет,

манăн пуйăс çути илĕртет.

 

Килет!

Илтетĕр-и,

килет!

Килтен – хире, хир урлă

хырлăха ӳкетĕп.

Çапне çапăнса,

шурне шăвăнса

çил çинчи йĕвенсĕре

çилхинчен тытмашкăн ăнтăлатăп та…

тăпах

тăратăп.

Хă-ратăп.

Умри чукун çул

çухаласран хăратăп,

чунри ĕмĕтĕмсем

чухăнран хăратăп.

Килет,

манăн пуйăс килет!

Утмăл ултă шуртан,

итмĕл çичĕ çĕртен

пĕр кана сывлама та пулин

ирĕк сывлăш илсе çитерет.

 

Эй,

çилвĕçен!

Çилхӳ витĕр çил вĕрнĕ чухне.

вĕри юнăм вĕренĕ чухне

сан валли те парне хатĕрлерĕм,

шухă шухăшăмпа ĕмĕтрен

çĕн тĕнче тĕрĕлерĕм!

Каять.

 

Куратăр-и,

каять…

Инçетри-инçетри

çĕрсемпе шурсене

çĕрлехи пуйăссем çул тытать.

Инçетри-инçетри

çĕрсемпе шурсене

пĕр ача

ĕмĕтсем ăсатать.

 

Йĕпреç

Мĕнпур чăвашăн ваттисем!

Сăваплă мăн асаттесем!

 

Мухтав та чыс паян сире —

Пĕтмен-ха йăхăр тĕнчере.

 

Хăй çăкăрне хăех çиет,

Çынна валли те ун çитет.

 

Тĕлĕнтерет маттурлăхпа,

Татуллă вăл ытти йăхпа.

 

Тытмарăмăр ялан асра,

Паян шыратпăр пурсăра.

 

Паян уяртрĕ самана,

Суя тухса пырать чăна.

 

Тĕнчемĕр пăтрансассăн та —

Аваллăх чĕрĕлет унта.

 

Кĕтет сире те çав шăпа,

Килсемĕрех мĕн пур йышпа!

 

Курса йăпанăр хальхипе,

Танлаштарса авалхипе.

 

Юлсамăр хамăр хушăра,

Пире парсамăр ăсăра.

 

Йăшсах çитетпĕр-çке кас-кас.

Ăна епле сирсе тăкас?

 

Çапла пĕрле пулсассăн çеç

Кал-каллăн пырĕ пысăк ĕç.

 

Шăпах çав шухăш ертнипе

Сăмах пуçларăм сирĕнпе.

 

Сĕм авалтан паян кунччен

Чăваш мĕн-мĕн тӳсни çинчен.

 

Кĕрнеклĕ курăнтăр чăваш,

Çӳретĕрччĕ ялан вăш-ваш.

Малалла

Пурнăç панă Аслă Турă,

Тĕнчене тытан хăват,

Кăтартан хура та шурă,

Шайлашса вăл çул хывать.

 

Хамăр халăхăн тымарĕ

Икĕ пин çул хушшинче

Çухалмарĕ те хăрмарĕ,

Çитĕнет-ха йыш çинче.

 

Сивĕре маттур турачĕ

Типрĕ ĕнтĕ сахал мар.

Ун вулли хунав кăларчĕ,

Татăлман-ха тĕп тымар.

 

Халăх тав тăвать, Хуçамăр,

Пиллĕхӳшĕн пуç тайса.

Тавтапуç! Куратпăр хамăр:

Эс хăвартăн упраса.

 

Пĕтнĕçем пĕтеççĕ ĕнтĕ

Халăхсем те çĕр çинче.

Чăвашсен апла пулин те

Пур тĕрек шăнăрĕнче.

 

Виç пахалăх — ырă кăмăл,

Ырă шухăш, ырă ĕç

Пур чухне упранăн çăмăл,

Тӳсĕм, тӳсĕм кирлĕ çеç!

 

Çак ăса ăнкарчĕ халăх

Вăрăм ĕмĕр тăршшĕнче.

Кирлĕ, кирлĕ виç пахалăх

Кулленхи пурнăçĕнче.

 

Ырă ĕç тени пулаймĕ

Тирпейӳ çитеймесен,

Пурлăхпа пӳлмӳ тулаймĕ

Упрама пĕлеймесен...

 

Туррăмăр, йĕрке тумашкăн

Пулăшса пырсам пире,

Малалла

Тăван халăхăн икĕ пин çул хушшинчи кун-çулĕ тумхахлă та мухтавлă. Халĕ вăл уççăнрах та курăнса пырать. Мăн асаттесем II ĕмĕр варринче Алтай енчен Çурçĕр Кавказа çитеççĕ те кунта Сăвар, Ылтăн Пăлхар, Хасар патшалăхĕсем йĕркелеççĕ. X ĕмĕр тĕлне Атăлçи Пăлхар патшалăхĕ вăй илет. Пирĕн йăх-несĕл кайран тутарпа вырăса тухма шутламан. Юлашки ĕмĕрсенче чăваш чунĕ çĕнĕрен вăй илчĕ. Унăн сасси тĕнчери халăхсем хушшинче илтĕнсех тăрать. Чăваш ачи уçлăха та çĕкленсе курчĕ.

Чăваш çыравçисем çак вăрăм тапхăра сахал мар сăнласа панă. Ку тĕлĕшрен чи малтан Н. Шелепи, И. Тăхти, Г. Тал-Мăрса, М. Юрьев, И. Петрова, К. Турхан хайлавĕсене асăнмалла. Хальтерех тухнă кĕнекесенчен Юхма Мишшин романĕсемпе паллă çынсем çинчен çырнă очеркĕсене уйрăмах палăртмалла. Б. Чиндыков, Н. Сидоровпа В. Сипет те чăваш сцени валли трагедисем хайларĕç. Аваллăха çутатса паракан сăвă ярăмĕсемпе халапсем чылай поэт пултарулăхĕнче тĕл пулаççĕ. Анчах кусем пурте уйрăм тапхăрпа уйрăм çынсем çинчен кăларнисем шутланаççĕ. Халăхăн кун-çулне пĕтĕмлетекен хайлавсем кирли сисĕне пуçларĕ. Капан пек пысăк çак ĕçре пĕчĕкçĕ кĕнекем кĕлте вырăнне пулмĕ-ши тетĕп.

Малалла