Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Семён Иванччă чăвашах ĕнтĕ. Ашшĕ те чăваш, амăшĕ те чăваш пулнă. Хăй астăвасса, ялта та чăвашлах калаçса ӳснĕ, вылянă, савăннă. Чăвашлах йытă хăваланă. Анчах паян ăна кĕртмен инкек пырса çапрĕ. Шĕкĕр хуларан корреспондентсем килнĕ те хăйсен репортажĕ валли интервью пама ыйтрĕç. Вырăсла пулсан юрĕччĕ-ха, ку тĕлĕшпе вăл аптракан марччĕ-ха. Анчах та чăвашла кăларăм валли чăвашлах каласа пама ыйтрĕç.

Семён Иванччă чăвашах ĕнтĕ. Хăй çуралнă тăван ялĕнчех пурăнать. Анчах вăхăчĕ халь ĕлĕкхи пек мар-çке. Янрамасть тăван ялĕнче чăваш чĕлхи. Ачисем чăвашла пĕлкелеççĕ пулин те вĕсенчен вăл юлашки вăхăтра нихçан пĕр чăваш сăмахĕ те илтмен-ха. Çук, вăрçкаланă чухне тухса каять вĕсен, анчах ытларах чухне вырăсла пуплеççĕ. Мăнукĕсем пирки каласси те çук: хуларан килсен вĕсемпе чăвашла калаçас шухăш та çук Семён Иванччăн. Пач пĕлмеççĕ те, çавăнпа ним те ăнланмаççĕ. Ашшĕ-амăшĕ хăш чухне вăрçнăран пуль, пĕр «кутран лекет» тенине кăна пĕлеççĕ.

Семён Иванччă чăвашах ĕнтĕ. Çавăнпа ĕнтĕ хулана тухса кайман, хăйĕн тăван тăрăхĕнчех тĕпленнĕ, ял администрацире кăлава пулса ĕçлет. Унти ăшă вырăна йышăнас тесен чăвашла пĕлмелле тет-и... Те ĕçлет темелле ĕнтĕ, те тăрмашать темелле... Хăçан мĕнле. Ак, паянхи куна илес пулсан, хур курать темелле пуль. Пĕр ăçтиçук подрядчикăн ялта çул сармаллаччĕ те, вăл, аккаяннăй, çырма урлă пурăнакан Кулине инке патне сарса çитермен. Кинемей пĕчченех пурăнать тесе-ши, те çул сарма уйăрнă укçана перекетлес тесе-ши... Укçи те пысăках мар ĕнтĕ... Ял халăххи те, ăна, Семён Иванччăна, ура хурас тесех ĕнтĕ, çак япала пирки шĕкĕр хулана систернĕ. Такам килсе çӳрет пуль ĕнтĕ Кулине инке патне. Ак, кĕçех автансăр яла ăсанать те — пӳрчĕ те пушанса юлать. Пит кирлĕ пуль ĕнтĕ ун ачи-пăчине çак таçти шăтăкра вырнаçнă ялти çурт... Çук вĕт, элекленĕ апăршасем! Телевидени таранах хыпар çитнĕ.

Малалла

Тӳперен пăхать çут уйăх,

Сапалать хăй кĕмĕлне.

Темĕн анлăш çăлтăр уйĕ

Асамлать чун-чĕрене.

Лăпкăччĕ ман ял Алманчă.

Çывăрмашкăн выртиччен

Аннепе эпир ларсаччĕ

Калаçса каска çинче.

Ват аннен сăмах-юмахĕ

Кĕрсе юлчĕ чĕрене —

Тутăхми мерчен-ахахăн

Хут çине ӳкерĕнет.

Ĕмĕрсем хыçа ăсаннă —

Шухăшпа каяр унта.

Ерипен йăлтах ăнланăн,

Илтнине тыт асăнта.

Çавал тăрăхĕ. Пĕр хăтлă

Ял — Алманч — ларать унта.

Мăтьшу шывĕ вăй-хăватлăн,

Кĕвĕллĕн шăнкăртатать.

Ял хуçи — Армет алманçă —

Хырçă — урăхла алман —

Халăхран пухать мăнаçлăн

Хан валли — ыйтать Хусан.

Ял хуçи пуян, тупраллă.

Хăй пуçтарнă ясакран

Хĕстерсе те хăвармалăх

Вăл майне пĕлет аван.

Эс унран кивçен илетĕн —

Параймастăн вăхăтра,

Эс вара асап тӳсетĕн —

Памалла сан ытларах.

Ун ачи — пĕртен-пĕр ывăл,

Унăн ячĕ — Тутирек.

Малалла

Пилеш çырли елле хитре.

Çыртса пăхсан — пит йӳçĕ!

Пĕр эсĕ çеç ман чĕрере.

— Сан ман пекки, тен, виççĕ?

Пилешĕн хĕрлĕ çырлине

Тăм ӳкейсен тутанăп.

Чуна вырнаçнă савнине

Эп нихăçан манаймăп.

Тухса ларса çăлкуç умне

Шывне ĕçсе пăхасчĕ.

Пĕр пăтратмасăр ун хумне

Санăн сăнна курасчĕ.

Çăлкуç шывне тутаннă чух

Унăн хумне пăтратрăм.

Шанса тăрсах юратнă чух

Чун савнине çухатрăм.

Шăплăхпа киленсе çывăрать çут тĕнче,

Тӳпере кĕмĕл уйăх шăвать.

Тутăрне пĕркенсе çутă кӳл хĕрринче

Пĕр-пĕччен сар пике тунсăхлать.

Хăвасем хушшинче сарă кайăк юрлать,

Ун сасси таврана илĕртет.

Эх, мĕн-ма сар пике куççульпе макăрать?

Эх, мĕн-ма шăннă евĕр чĕтрет?

Ан шăвар, хĕр-пике, куççульпе çереме.

Ан çунтар эс текех чĕрӳне.

Кирлĕ мар пуль сана çакăнта çӳреме.

Тек ан тух çутă кӳл хĕррине!

Вăл килмест сан пата! Урăххи унăн пур.

Юратман вăл сана чĕререн.

Çут кӳлле хупласан мамăкпа шурă юр —

Эс пуçла пурăнма çĕнĕрен!

Иртенпех паян юхать тумла,

Çиле май шаккать вăл кантăкран.

Сивĕ хĕл иртейре пулмалла...

— Аванах хĕл каçрăмăр, тăван!

Эсĕ сывă, эпĕ те сывах.

Кил-йышсем те сывă, чиперех.

Çуркунне ытарлă-çке, чăнах!

— Çутçанталăк чĕрĕлет кĕçех.

Шыв-шурсем типсе çитсен, тăван,

Санпала-çке тухăпăр хире.

Çĕр чĕнет, кĕтет, хăвах туян!

— Çур аки-сухи кĕтет пире!

Тӳперен тăри юрри юхсан

Еплерех киленмĕ-ши чĕре?

Акнă вăрлăхĕ шăтса тухсан

Пулĕ ырлăх, пархатар пире!

Этеме мĕн кирлĕ çĕр çинче? —

Çирĕп сывлăх, тăнăç самана!

Кур, тăванăм, чĕрĕлет тĕнче.

Чунсенче çут ĕмĕтсем кăна!

Шăркана ларнă çӳлĕ ыраш хушшипе хĕрпе каччă васкаса утаççĕ. Ыраш пучаххисем, вĕсене ăсатнă пек, пуçĕсене тая-тая юлаççĕ. Вĕçĕ-хĕррисĕр хирте хум хыççăн хум явăнса чупать…

Каччă çурăмĕ çинче йывăр кутамкка пулин те, питĕ васкаççĕ вĕсем, сăнĕ-пичĕсем çинче иккĕшĕ те çав тери шухăша кайса, тимлесе пыни палăрать.

Часах вĕсем хурăнлă çул çине тухрĕç. Кунта çак тăрăхри темиçе ялтан фронта кайма тухнă çынсем пухăнса тăнă. Команда пуçтарăнасса кĕтсе, вĕсем тăванĕсемпе, çывăх тусĕсемпе, ялйышсемпе юлашки хут сывпуллашнă.

Каччăпа хĕр пĕр çӳлĕ те яштака хурăн айĕнче чарăнса тăчĕç.

— Ну, чунăм Алимпи, мĕн калам-ши сана?… Тем пекех тавтапуç ĕнтĕ мана кунта çити ăсатнăшăн, — терĕ каччă, кутамккине çĕре лартса.

Вăл пирусне тивертсе ячĕ. Унтан хĕр çине йăвашшăн пăхса илчĕ те:

— Асăрха-ха çак хурăна — терĕ. — Сан пекех яштака вал, сан пекех илемлĕ, кăтра пуçлă…

— Ма вара? — тĕлĕнчĕ хĕр, темшĕн тăруках хĕрелсе.

— Эпĕ ку хурăна катаранах суйласа илсе утрăм. Акă эпĕ ун çине халех хам ята çырса хуратăп… Çакăнтан иртсе çӳренĕ чух вăл сана яланах мана аса илтертĕр, — терĕ те каччă кĕсйинчен пекĕ кăларчĕ.

Малалла

Эс — ман телейĕмччĕ,

Халь эс — ман тертĕм çеç.

Эс — ман çунатăмччĕ,

Çунат халь — усăнчĕ.

Эс ман кăйкăрăмччĕ,

Халь — эс çăханăм çеç.

Эп — кайрăм малалла,

Эс — юлăн хыçала.

Памарăн аллуна,

Ĕнентĕн тăшмана.

Иртсен çурхи вĕçев,

Кĕрхи çитет кĕçех.

Çула эп тепĕр хут

Тухап — эс маншăн ют.

Чунри чĕнӳ вĕри —

Пулап малти ретри!

Ăш çилĕ вĕрчĕ — ырă-çке чуна,

Çут шыв чĕркĕмĕл евĕр ыткăнать.

Юрлар-ха, юратар-ха пĕр-пĕрне,

Илем кĕртер-ха юлнă кунсене.

Васкавлă ишекен шух кимĕлле

Шав ăнтăлатпăр пит инçетелле.

Вĕçетпĕр чарланла — чун, тӳсĕм пар,

Кирек ăçта çитме те ирĕк пар.

Ăш çилĕ вĕрчĕ — ырă чĕрене,

Юханшывсем чупаççĕ инçене.

Туссемĕр, юратар-ха пĕр-пĕрне,

Кӳрер хаваслăх чун-чĕресене.

Çĕпĕр аслă-аслă,

Эпĕ тайгара.

Эс итлен хавассăн

Эп юрлан юрра.

Эп туйса тăратăп:

Эсĕ — юнашар.

Сан сăнна куратăп,

Аллуна эс пар.

Утă халь çулаççĕ

Патăръел енче.

Паккуссем выртаççĕ

Улăх чĕрçинче.

Эсĕ те çулатăн,

Эп те юнашар.

Эсĕ вăй паратăн,

Эп те юлам мар.

Сар хĕвел илемлĕн

Çĕкленет çӳле.

Иксĕмĕр телейлĕ,

Ма тесен — пĕрле.

Çĕпĕр çĕрĕ аслă,

Шăп ларать тайга.

Умăмри пуласлăх

Чĕнет аякка.

Сар хĕвел анса пытанчĕ,

Вăхăтне пĕлет!

Çурхи каç темрен вăтанчĕ,

Шăппăн çеç килет.

Тӳпери çап-çутă уйăх,

Кантăкна уçсам!

Эп утас сукмакăм тăрăх

Кĕмĕлне сапсам!

Çурхи каç çуратнă туйăм

Васкама хистет.

Чун туять, юратнă тусăм

Тахçанах кĕтет!

Курманни кĕçех пĕр уйăх,

Тунсăхлать чĕре.

Кăтартсам çулне, çут уйăх,

Яланхи çĕре!

Яланхи çĕрте кĕтет пуль

Вăрттăн сак пире.

Улмуççи çеçке тăкать пуль

Шуратса çĕре.

Тӳпери çап-çутă уйăх

Кантăкне уçать.

Эп утас сукмакăм тăрăх

Кĕмĕлне сапать!