Электронлă вулавăш

— Çавă, Лида! — чĕрине шари çурса каларĕ хăй ăшĕнче Корней Хрисанович.

 

26

Алтаккин таврăнсан, килĕнче апат-çимĕç пирки сăмах пуçланса кайрĕ.

— Пĕр пăт пек урпа пур-ха. Ал арманĕпе кĕрпе тусан, сая кайнăнах туйăнать. Алтаккин, сан армана кайса авăртасчĕ ăна, вара, пĕчĕккĕн çăмах тукаласан, тутă пулăттăмăр, — терĕ ăна арăмĕ.

— Мĕнех вара, паçăрах каламалла. Эпĕ ăна халех кайса авăртатăп.

— Халех авăртма май пулсан, эпĕ ăна хам та авăртаттăм, кунти армансем çаврăнмаççĕ çав.

— Епле çаврăнмаççĕ?

— Ку таврари арман хуçисем арманĕсене ĕçлеттермеççĕ. Пирĕн пек чухăнсене юри тарăхтараççĕ.

— Инçерех каяс-им апла?

— Тем тумалла. Инçерех кайса пăхсан темле-тĕр?

— Эпĕ çул çӳреме вĕреннĕ, Варак шывĕ тăрăх кая-тăп, тен, хăшĕ те пулин авăртса парĕ.

Арăмĕпе çапла калаçса татăлсан, Алтаккин, урпа тултарнă миххе çурăм хыçне хурса, улăхпа Варак шывĕ тарăх утрĕ.

Сарлака улăх тăрăх çил вĕçтерет, пите сивĕ чĕпĕтет, çанă ăшне кĕрсе хул айне çитет. Алтаккин пĕр арман патне çитрĕ. Шăп тăрать арман. Ампарĕ, пысăк виле тĕмески пек, хулăн юрпа витĕннĕ. Армана çул та хывман, пĕр ансăр сукмак кăна мунча пек пĕчĕк пӳрт алкумĕ вĕçне илсе пырать.

«Кĕрес-ши, кĕрес те мар-ши?» — шухăшласа тăчĕ те Алтаккин, ăшăнмалла кĕрсе курас терĕ.

Пĕчĕк пӳртре ĕлĕк мелник пулнă, халĕ хурал вырăнне юлнă шур сухаллă çын çăпата туса ларать.

— Ман килес! Мĕскер шăппăн ларатăр? Арман чулĕ кăлтăрин-пăлтăрин çаврăнмасть-и-мĕн? — терĕ Алтаккин, çурăм хыçĕнчи миххе сак çине лартса.

— Килех, Алтаккин. Сукмак такăрлатса çӳретĕн...

— Мĕншĕн хăвăр юрпа хупланма ирĕк патăр?

— Çынсем килмеççĕ.

— Хуçисем хапăл мар, теççĕ пулас?

— Хуçисем те хапăлах мар çав. Çавăн пирки ларатăп çакăнта упа пек пĕр-пĕччен.

— Çак тиеве ăçта авăртма пулать-ши?

— Ал арманĕпе килте кĕрпе тума пулать, кĕрлеттер кăна.

— Пăтă çиес килмест, пĕлĕмне тутанса пăхасчĕ, Кирле пичче.

— Ытла пуян иккен эсĕ!

— Чухăнах мар, çавăнпа çуран çӳретĕп.

— Пирĕнпе кӳршĕ арман та авăрмасть, лерелли те шăпăрт ларать; Варлам арманĕнче кавăсĕ те типсе ларнă. Унталла вара Якур арманĕ те авăрмасть, — пӳрнисене хуçса шутлама пуçларĕ арман хуралçи.

— Аплах-и вара? Улпут арманĕ ыттисенчен йĕркеллĕрех пулакан, вăл авăртать пулĕ, э?

— Улпут арманĕ пирки пĕлейместĕп, вăл, ĕлĕкхи улпут, ялти çĕнĕ пуянсемпе пĕр каварлах мар-и, тен.

— Ку арман хуçисем пурте килĕшсе арманĕсене чарнă-и вара?

— Çапла пек туйăнать.

— Тьфу! Шуйттан кĕвентисем! Арман чулĕ вырăнне вĕсене хăйсене кăлтăрин-пăлтăрин памалла!

— Парас текенĕсем нумай, анчах параканĕ çук. Уттарас пулĕ, авăртас пулать ĕнтĕ çакна. Ыран çиме те нимĕн те çук. Сывă пул-ха, Кирле пичче, тен, улпут арманĕнче авăртăймасан, таврăннă чух сан патăнта авăртса илме май килĕ.

— Ун пек япала тĕлĕкре пулма пултарать. Сывă пул-ха, чипер кай.

Икĕ-виçĕ çухрăмран шыв арманĕсем вĕçрен ларса тухнă. Кашни арман патне Алтаккин çывăхах пырса çаврăнчĕ, армансем пурте шăп кăна лараççĕ.

«Ним те мар, сăрт урлă тӳрĕ çулпа тӳрех улпут арманне каяс, вăл йĕркеллĕрех хуçа», — çапла шухăшларĕ те Алтаккин, сăрт урлă каякан тӳрĕ çул çине пăрăнса, ăнтăлса утрĕ. Кăнтăрла иртнĕ тĕле Алтаккин улпут арманĕ патне çитрĕ. Хĕрлĕ тăрăллă икĕ хутлă чул çурт, икĕ еннелле çунат сарнă пек, икĕ вăрман хушшинче ларать. Юман вăрмана пас тытнă, шурă чĕнтĕрпе витнĕ тейĕн. Арман чулĕсем çаврăнса ташă кĕвви каланă савăнăçлă кĕрлевпе арман ампарĕ чĕтренсе тăмасть, вăл шурă калпак тăхăннă та хăй алăкĕ патне пыракан юр хӳсе кайнă çул çине куç айĕн пăхса ларать, йĕри-тавра шăп, йытă кĕтĕвĕ те таçта саланнă, ĕлĕкхи пек вĕрсе вăрмана янăратма мар, пĕр йытă сасси те хамлатмарĕ. Ниçта та пĕр çын чунĕ курăнмасть. Ыйтасчĕ Алтаккинĕн, никама курмасăр вунă çухрăм утса килнĕ çула çаплах каялла утмалла-ши вара? Канма тесе миххе çĕре хучĕ те ассăн сывласа ячĕ. Çӳллĕ вырăсла хапха хыçĕнче, улпут килкартинче, лаша тулхăрса илни илтĕнчĕ.

«Килкартинче çын пурах ĕнтĕ» — шухăшларĕ Алтаккин. Миххине хул айне хĕстерчĕ, хапха патне пырса шăтăк тупрĕ те хăрах куçĕпе пăхрĕ. Килкарти варринче Корней Хрисанович улма-чăпар лашана чĕлпĕртен тытса тăрать. «Мĕскер хăтланать ку улпут? Тарçисем ăçта кайса кĕнĕ вара?» — тĕлĕнчĕ Алтаккин.

Улпут лашине сӳсмен тăхăнтарчĕ, хыçла çунан турти хушшине кĕртсе тăратрĕ. Пеккине хурсан, чĕн чӳлĕкне туртса хытарма тăчĕ. Тăн-тăн хатĕрсене вăйлă та пĕлекен алăсем тыткалани кирлĕ. Турткаларĕ-турткаларĕ улпут, чӳлĕкне хытарса çыхаймарĕ, урипе тапса çыхма тăчĕ — ури çĕкленмест.

— Корней Хрисанович, — терĕ хапха уçса Алтаккин.

— Мĕскер хăвах тăрмашатăн?

— Никам та çук ман патăмра, терĕ Корней Хрисанович, хапха еннелле çаврăнмасăр.

— Хам кӳлсе парам, — терĕ Алтаккин, ун патнелле утса.

— Ăçталла кайма тухнă çын эсĕ, хăш ялсем? — ыйтрĕ улпут, Алтаккин çине пăхса.

Алтаккин, ăна-кăна сисме вĕреннĕ çын, кӳлнĕ лашапа, тен, хăйне ыр курма май килĕ тесе шутларĕ.

— Эпĕ çармăса кайса килтĕм, Атăл леш енне, унта виçĕм çултанпах тырă илмелли пурччĕ, халĕ килелле утатăп. Хăвалăх ялне.

— Пире апла çула май.

— Эсĕ тата ăçталла?

— Эпĕ вулăса каятăп, Изотов патне.

— Э, пĕлетĕп... Апла чăн та çула май. Сана, улпут, лаша тытса пыма килĕшӳсĕр, ларкăч çине хам ларас мар-и?

— Çынна ырă тума эпĕ яланах хатĕр, ларса пырсам. Хапхине уçма улпутăн ватă куккăшĕ тухрĕ. Улма-чапар ут хапхаран вăшлатса тухнă чух ватă çын сăхсăхса юлчĕ. Пушă та лăпкă шурă уйра юр хумлăн-хумлăн выртать, сăртсем çинче йăлтăртатать, путăксенче çутă кăвак-кăн курăнса каять. Кайăк та çук, хирĕç пулан та.

— Хăвалăх çынни, эсĕ юрлама ăста-и?

— Ăста, улпутăм.

— Ытла кичем, юрласа парсам пĕр юрă.

— Эй, эй! — текелерĕ Алтаккин çул варринчен кăшт айккинелле пăрăна пуçланă лашана, вара ларкăч çине айккăнрах ларчĕ те юрласа ячĕ.

Алтаккин юрланă май Корней Хрисанович шухăша кайрĕ. «Урăх тырă юлман, шырăр, тетĕп, — тутисене сиктеркелесех шухăшларĕ вăл. — Пултаратăп çав эпĕ! Чăвашсен сьездĕнче: «За сословное земство!» — тесе пĕтертĕм сăмахăма, мана пурте алă çупрĕç. Чăн та, мĕскер-ха Изотов мана контрибуципе аптратать. Вĕсем маншăн власть мар, саккунсăр пырса ларнă çынсем! Совет, совет теççĕ... ăçта вĕсем? Пĕр Хăвалăх ялĕнче ял Совечĕ пур, пĕр хăрах ураллă çын Йĕлмекассинче Совет пекки тукаланă ĕнтĕ... Совечĕ те хăрах ураллă. Урăх ялсенче халĕ те земствăна пăхăнакан старостăсем чиперех лараççĕ. Кĕрешӳ кирлĕ, кĕрешӳ! Ик çĕр хĕрĕхмĕш полка тăвасах пулать. Шура тĕрĕс тунă, пире те хĕç-пăшаллă вăй кирлĕ... Тата, тĕрĕс йышăнчĕç, вырăс пупĕсем вырăнне чăвашла пĕлекенсене лартмалла, чиркӳре ӳкĕт сăмахне чăвашла калаччăр... Вулăс чиркĕвне хамах илсе килĕп-ха чăвашла пĕлекен пуп... Каялла таврăннă чух Варлам патне кĕрсе тухмалла пулĕ, эпĕ каланисене туса пырать-и вăл... Аслă çын... Çăвара карса çӳремест, ĕçне тĕплĕн туса пырать». Юрă пĕтес умĕн Корней Хрисановичăн шухăш çăмхи татăлчĕ. Алтаккин пăрăнарах пыракан лашана çул варринелле туртрĕ те юррине вĕçлерĕ:

 

Сарă кĕрĕк тăхăнтăм:

Йӳле ятăм — вĕçкĕн терĕç,

Тӳмелерĕм — мĕскĕн терĕç,

Епле юрам çынсене?..

 

— Тĕрĕс юрлатăн, ямшăк! — терĕ улпут, кăшт малалла ӳпĕнсе. — Арманăма авăрттарсан — пуятăн, теççĕ, чартăм та — саботаж, теççĕ. Акă халь, килте лăпкă кăна ларас чухне, сĕтĕрĕнсе кай ĕнтĕ...

— Мĕншĕн чĕнеççĕ вара? — ыйтрĕ Алтаккин.

— Тем парсан та сахал вĕсене. Юр ӳксен пилĕк çĕр пăт илсе кайрĕç, халĕ тата... — Каялла çаврăнса пăхнă Алтаккин асăрхайман пирки улпут хăй сăмахне каласа пĕтереймерĕ: çуна, сулăнка кайса, çул хĕрринчи тункатана хытă пырса перĕнчĕ те айккăн тăчĕ, улпут юр ăшне пуçхĕрлĕ чикеленсе юлчĕ.

— Трр! — Алтаккин сиксе анчĕ, лашине чарчĕ, мăйне пăрса турта çумне çыхса лартрĕ те юр ăшĕнчен тухаймасăр выртакан улпут патне чупрĕ.

— Эй, улпутăм, вахăтсăр кăлтăрин-пăлтăрин карăн! Тăр!

— Начар ямшăк эсĕ, лаша тытма пĕлместĕн. Филимов тройкăпа та мана нихçан çапса хăварман капла, — терĕ улпут, çуна патнелле утса.

— Каçар ĕнтĕ, пĕрре анчах тухса ӳкнипе çырлахсан аванччĕ, — терĕ Алтаккин, ларкăч çине ларса.

Халăх çурчĕ умĕнче лашине ытти лашасемпе юнашар кăкарса, улпут крыльца патнелле виçĕ-тăватă утăм турĕ те Алтаккин еннелле çаврăнчĕ.

— Итле-ха, Хăвалăх çынни, кĕр-ха манпа пĕрле. Улпут патĕнче пултăм, тарçи-мĕнĕ никам та çук унăн тесе кала Изотова...

— Хавас, кĕретĕп, — терĕ Алтаккин.

— Кĕме ирĕк парсамăр, Дмитрий Изотович, — йĕркеллĕ каларĕ улпут, алăка уçса.

— Кĕрĕр! — терĕ Изотов. Алтаккин улпут хыçĕнчен йăпшăнса кĕчĕ те алăк патĕнче çĕлĕкне хывса тăчĕ, йĕри-тавра пăхкаласа илчĕ: ун умĕнче, пысăк пӳлĕм варринче, çавра сĕтел ларать, çине хăмач витнĕ. Сĕтелĕ çинче хутсем, ручкăсем, чернил. Сĕтел хушшинче хăйĕн яланхи кивĕ кĕске кĕрĕкне тăхăннă Изотов ларать, вăл чавсаланнă, малалла ӳпĕннĕ те, пĕр сăмахне те çĕре ӳкерес марччĕ тенĕ пек, яка хура костюм тăхăннă илемлĕ çамрăк çын çине тинкерсе пăхать. Çамрăк çын сĕтел пуçĕнче тăрать, аллипе сулмаклăн сулса, питĕ ĕненмелле калать. «Кам-ши ку? — шухăшларĕ Алтаккин. — Вăрçăра пулнăскер пулмалла, е ача чухне ытла пуçтах пулнă: çамки çинче суран йĕрри пур. Хăй ытла илемлĕ, çӳçĕ те кăтра...»

— Калатăп сире, Дмитрий Изотович, эпĕ урăх политика ĕçне те, вăрçă ĕçне те хутшăнмăп. Çитет, тăрантрĕ. Хамăн юлашки ĕмĕре лăпкă пурăнса ирттерме ирĕк парсамăр. Ялта пурăнатăп, суха тăватăп...

— Шанмах май çук çав, Агельский?

— Акă! — терĕ Агельский, пиншак кĕсйинчен револьвер туртса кăларчĕ те Изотов умне хучĕ. — «Сдаю оружие!» хушса хучĕ вăл вырăсла. — Манăн урăх нимĕн те çук. Тен, эпĕ большевиксен партине кĕме те заявлени парăп, — терĕ Агельский.

Корней Хрисанович пултаруллă та ăслă хуçа шутланнă пулсан та, хальхинче ун айванла пулса тухрĕ. Агельский сăмахĕсене илтсен, вăл сивĕ тытнă пек чĕтреме пуçларĕ, Агельский большевиксен партине кĕрес пирки сăмах тапратсан, Корней Хрисанович тӳссе тăраймарĕ, хăй ларнă юман пуканне çĕклерĕ те Агельский патнелле вирхĕнчĕ:

— Сутăнчăк!

Агельский кĕтмен çĕртен таçтан тепĕр револьвер туртса кăларчĕ те улпута тĕллерĕ:

— Каялла! — терĕ вăл офицерла.

— Эсир ăна «каялла», милостивый государь, эпĕ каялла чакаканни мар! — тесе Корней Хрисанович пĕтĕм вăйĕпе Агельские аллинчен пуканпа çапрĕ.

— Ой! — ахлатса илчĕ Агельский, аллинчи револьверне сĕтел çине ӳкерсе. — Тилпĕрен çирĕр-им, улпут. Револьвере авăрламан, ниçта чакма çук пирки сире тĕллерĕм... эсир ман алла амантрăр.

— Сутăнчăка çав кирлĕ! — çиленнипе куç айĕсене чĕтретсе çухăрчĕ Корней Хрисанович.

— Айван, — йĕрĕнсе тутине пĕрчĕ Агельский, амантнă аллине чăмăртаса, сĕтел çине таянчĕ.

— Улпут айăплă мар, вăл сирĕн чеелĕхе ăнланаймарĕ, — терĕ Изотов.

 

27

Кăнтăрлахи ăшăра хуралтăсем çинчен тумла ӳке пуçласан, ирĕлекен юр шăршипе пĕрле сывлăша çĕр шăрши çĕкленет. Анчах кăшт кăна: çĕр ĕçне ĕçлесе курман çын ăна чухласа та илеймĕ-ха, çĕр шăрши хушăран çеç лăпка çилпе сăрт çамкисем енчен туртăнса килет. Çутçанталăк вăранма пуçланине чи малтан хура курак туйса илет. Акă вăл, йăлтăр хураскер, ашă енчен хĕл каçса таврăнчĕ те, çирĕп сăмсипе йывăç турачĕсене хуçа-хуçа, йăва тума пуçларĕ. Хресчен çыннин те чунĕ вăранчĕ, уй-хир ĕçĕсем пирки шутла пуçларĕ. «Çĕр пирки кăçал мĕнле пулĕ-ши?» — тесе шутлать кашни çын. «Хамăр алла илейрĕпĕр-ши е каллех пуянсен аллинче юлĕ-ши?» Çĕре çĕнĕ закон тăрăх валеçес пирки ыйту тухса тăчĕ, çавăнпа паян вулăсри Советра нихçан пулса курман пуху пулмалла. Ку пухăва çынсем «Аслă пуху» тесе ят панă, мĕншĕн тесен унта паян вулăса кĕрекен пур ялсенчен те икшер-виçшер çын пымалла. Ку çынсене ял халăхĕ шанса суйланă, вĕсен ячĕ те пур, çĕнĕ ят — депутат!

Уçка ирхине кăвак çутăпах лаши патне тухрĕ, ăна шăварса апатларĕ. Лаша кӳлме тăнă çĕре, йывăç урипе кăчăр-кăчăр юра çухăртса, Ваçка çитрĕ.

— Уçка, — терĕ вăл хапхаран кĕрсенех. — Çемук пуçтарăнать-ши?

— Çемук çуранах утрĕ вăл, — терĕ Уçка. Тухса кайма хапхана уçсан, вĕсен тĕлне Иркка чупса çитрĕ:

— Уçка пичче, мана лартса кай-ха, — хыпаланса каларĕ вăл, шурă сумкине çурăм çинелле шутарса.

— Лар! — терĕ Уçка.

Çуркунне енне ырханланма пуçланă çăмламас ула лаша яка çулпа çăмăллăн чупса уя тухрĕ.

— Эх, сывлăш-çке, Уçка. Сăмса шăтăкĕсене кăтăклать! — терĕ Ваçка, ирхи уçă сывлăша кăкăр тулли сывласа илсе.

— Янăраса тăнă пек, кăвак тĕслĕ янăраса тăрать пек, — терĕ Уçка.

— Эсĕ калăн. Тĕс сасăсăр япала, ăçтан янăратăр вăл!

— Кăваккăн янăрать пек. Ман çак вăхăтра чунăм ялан савăнăçпа çĕкленет.

— Савăнатăн пулмалла çав, епле илемлĕ сарă кĕрĕк тăхăнтăн паян, пуян çын пек ларса пыратăн!

— Мулăм çук пулсан та, савăнăç нумай, Ваçка тусăм. Аслă пухăва, килте çӳренĕ пек, çĕтĕк-çатăк пырса кĕме аван та мар.

— Сана вăл Аслă пухуран кулак тесе ан кăларса яччăр! — тăрăхлама чарăнмарĕ Ваçка.

— Кулак тесе айăплама пуçласан, хамăн çăмламас лашана кĕртсе кăтартăп, — кулса ячĕ Уçка. — Но-о! Çил çунатлă урхамахăм! Иркка, сан аçу ĕнер киле килсе кайрĕ-и?

— Çук. Атте вулăса кайнăранпа тăватă кун иртрĕ. Килмен-ха унтанпа.

Çуна тупанĕ çӳхен кăна çиелтен пăрланса ларнă юр çинче кăчăр-кăчăр текелет. Хĕвелтухăç çап-çутă кĕрен чаршав карчĕ, кĕç-вĕç тухас хĕвел ăна çутă хĕлхемсемпе илемлетрĕ. Кăкăр тулли сывлас килет çакăн пек вăхăтра, çынпа калаçас килет, савăнас килет...

— Уçка, сан кĕçĕн шăллун, Иванăн, пĕр хыпарĕ те пулмарĕ-и çак ку таран? — ыйтрĕ Ваçка, тухакан хĕвел çине пăхса. Те çанталăкăн çамрăк вăхăчĕ çамрăк çын ĕмĕрĕ çинчен шухăшлаттарчĕ Ваçкана, те çав паттăр Аслă пухăва кайма тивĕçлĕ çын пулнă тесе шухăшлани ăна çапла ыйту пама хистерĕ.

— Çук, ним хыпар та пулмарĕ. Çав арманта çапăçнă чухнех вилнĕ пулмалла вăл...

— Шел, питех те шел çав çамрăк çынна, — терĕ Ваçкă.

— Шел... — хушрĕ Уçка та, — Кирилне ĕнтĕ кирлĕ пек авалхи йăлапа, чысласа пытартăмăр. Ивана тупаймарăмăр çав.

— Вилнĕ пулсан, ăçта кĕрсе кайма пултарнă-ха вăл?

— Кам та пулин, хăйĕн йĕрне çухатас тесе, йыт-качкана пытарнă пек, çĕрпе хупланă пуль, тетпĕр эпир карчăкпа килте.

— Шел... Питĕ паттăр пулнă вăл... Эх, халĕ епле кирлĕччĕ вăл пире! Шел... — пуçне сулкаларĕ Ваçка.

Хĕвел сарăлса тухрĕ, кăвак юр çинчен хĕрлĕ пурçăн çипсем тăсăлчĕç, уйра пур енчен те вулăса пыракан лав е çуран çын пăч-пач курăнса кайрĕç.

— Пуçтарăнаççĕ, Ваçка! — савăнăçлăн каларĕ Уçка, хурланчăк шухăшсене хăваласа ярас тесе.

— Пуçтарăнмасăр, ара! — терĕ Ваçка та.

Халăх çурчĕ тĕлне çитсен, унта пĕр лав та çуккине кура, тĕлĕнсех кайрĕç.

— Мĕнле капла, Ваçка шăллăм, эпир чи малтан çитрĕмĕр-ши? — терĕ Уçка, лашине апат парса. — Тен, кунта мар?

— Чим-ха, епле апла, — Ваçка халăх çурчĕн чӳречисем çине пăхрĕ. — Пăх-ха, Уçка, унта халăх туллиех!

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн