Электронлă вулавăш

Пирĕн ял Вăрманкас ятлă. Вăл Штанаш ялĕпе юнашарах, вăрман енче вырнаçнă. Пĕчĕк çеç кĕпер урлă каçатăн, Штанаш ялне пырса кĕретĕн. Ялтан инçех те мар пысăк вăрман кашласа ларать. Вăл Çĕмĕрлене çитиех тăсăлать... Вăрманта тем тĕрлĕ йывăç-курăк, кайăк-кĕшĕк. Ватă юмансем, тутлă шăршă саракан çăкасем, хĕл кунĕнче те сип-симĕс ларакан хыр-чăрăш, тавралăха илем кӳрекен чечексем пирĕн тăрăха илем кӳреççĕ, пурăнма хавхалантараççĕ. Эпĕ аннепе пĕрле вăрмана кăмпа пуçтарма, мăйăр тата йĕкел, çырла пухма çӳреме юрататăп.

Вăрман кирек хăш вăхăтра та питĕ илемлĕ. Сывлăш уçă, сывланăçемĕн сывлас килет, темле асамлă вăй хутшăннă пек туйăнать. Кайăксен илемлĕ сассине итленĕçемĕн хăвăн та юрлас килет. Юрлама тытăнтăм, манпа пĕрле вăрăм туна тупăшса юрлама пуçларĕ. Юрласси юрлатăр-ха, анчах та кĕвве ан пăстăр. Вăрăм тунана кăштах ятланçи турăм. Вăл ман çине кӳренчĕ, мана чĕпетсе илчĕ. Пулмарĕ манран юрласси!

Юрататăп эпĕ атте-анне çĕрне, тăван киле, тăван яла. Йĕри-тавра вырнаçнă варсенче çырла пуçтарма юрататăп.

Пĕррехинче аппапа пĕрле çырлана кайма пуçтарăнтăмăр.

— Асăрханарах çӳрĕр! Чӳк çырминче уйрăмах асăрхануллă пулăр, — тет анне.

Малалла

Умĕн калани

Эпĕ вăрмана çӳреме юрататăп. Пĕчченех. Шала кĕместĕп, хĕрринчех çӳретĕп, хам пĕлнĕ вырăнта мана валли кăмпа е мăйăр тупăнатех. Ытлашши нумай йăтаймастăп, пĕр икĕ витре тултаратăп та киле васкатăп, ăна пушататăп та каллех çав уçланкăнах тепре кайса килетĕп. Пĕр каçлăх ĕç тупăнчĕ те. Кăмпана тасатмалла, çумалла, пĕçерсе банкăсене тултарса хĕл валли пуçтарса хумалла.

Тепĕр кун каллех витре йăтса çав уçланкăнах каятăп. Çынсем ушкăнпа çӳреççĕ, эпĕ ытларах чухне пĕчченех. Мĕн тăвас? Пурнăç шăпи çапларах манăн. Çынсемпе тан ĕçлейместĕп, йывăр йăтаймастăп, йывăр ĕç тăваймастăп. Çынсем темиçе çухрăм аякка каяççĕ, ир кайса хĕвел анас умĕн яла тулли рюкзаксемпе таврăнаççĕ.

Пĕччен тенĕрен, пĕчченех мар-ха эпĕ. Эпĕ витре йăтнине курсанах пирĕн йытă ман ума сиксе тухать, хӳрине вылятса манпа пырас кăмăлне пĕлтерет.

— Пĕччен çӳреме хăрамастăр-и? — тесе ыйтсан эпĕ:

— Ăçтан пĕччен пулам-ха, пĕччен мар-çке, йытăпа, — тесе ответлетĕп.

Чăнах та пĕччен мар, выртать вăл ман çумра, эпĕ кăмпа пуçтарнине сăнаса.

Ку таранччен хăратакан тĕл пулман, çĕлен-кашкăр тавраш ума тухман. Малашне те Турă сыхласа пытăрччĕ. Вăрман çулĕ масар çумĕпе иртет, ваттисене яланах асăнса икерч тавраш хурса паратăп, сыхлаччăр вĕсем мана, усал тавраш тĕлне ан пултарччăр.

Малалла

«Чăваш ваттисем Станашево ял ячĕ Сăр тăрăхĕнче чăваш ăрăвне пуçласа янă çичĕ тăванран пĕрин ятĕнчен — Штанашран пулса тăнă, теççĕ. Вăсем акă çапла каласа параççĕ: чăвашсем — çичĕ пĕртăван — Атăл хĕрринчен Сăр вăрманне куçса пынă. Пĕри, Четай ятли, хĕрлĕ çӳçлĕскер пулнă, иккĕмĕшĕ Хурашаш, виççĕмĕшĕ Атай, тăваттăмĕшĕ Штанаш, пиллĕкмĕшĕ Ураскилт, улттăмĕшĕ Хутар, çиччĕмĕшĕ Турай ятлă».

В. И. Лебедев çырнă «Чăваш халапĕсем» 1948 çулта Питĕрти Ф. К. Дершау тытса тăракан «Северное обозрение» журналта пуçласа тухнă. Халапсемпе Н. Крупинов районта тухса тăракан «Пирĕн пурнăç» хаçатра 1997 çулта паллаштарнă.

Халап тăрăх Штанаш хăйĕн ĕни пăруланă вырăна çурт лартать, çакăнта пурăнма пуçлать. Штанашăн ĕни пĕр пысăк вăрмантан инçех мар, Штанаш юханшывĕ хĕрринче пăрулать. Ĕне утса тухнă çĕр Штанашăн пулать. Ялне Вознесенское, Станашево тож тесе çырса хураççĕ.

Çичĕ тăван пĕр-пĕрин патне час-часах хăнана çӳренĕ, килĕштерсе пурăннă. Штанаш ялне пĕр тăвансем килсе пуçтарăнсан ял тулли çын пулать, пĕртăвансем кашниех йышлă-çке!

Штанаш хастар та харсăр хресчен пулнă. Кайăкран маларах тăрса ĕçе кӳлĕннĕ. Иртен пуçласа каçчен ĕçленĕ. Хура çĕре сухаланă, сӳреленĕ, акнă, вырнă, авăн çапнă, мĕн пур тырра пухса кĕртнĕ хыççăн авăртса çăкăр пĕçернĕ. Тырă-пулă çулленех ăнса пулнă, кĕр пулсан кĕлет тулнă. Выльăх-чĕрлĕх ĕрчесе картиш тулли пулнă.

Малалла

Умра — кив ял, пураллă шкул.

Чунрах-ха вăл, ялан асра,

Пире вăл пачĕ чиксĕр мул…

Пулса курам-ха çав касра.

Çул уçрăн эсĕ, Штанаш,

Çунат та патăн, вăштăрах,

Ир-каç чупатпăр вăш та ваш.

Çулсем ак вĕçрĕç шăкăрах.

Шутлатăп эп, пĕлмес миçен

Çак йăваран инçе вĕçейнĕ?

Ун пилĕпе ӳссе, çиçсе

Миçе ăру-никам виçеймĕ?

Умра кив ял, вĕреннĕ шкул.

Чунрах-ха вăл, ялан асра —

Мĕн-ма тесессĕн пачĕ мул…

Тепре пуласчĕ çав касра.

* * *

Мăн çут çинче кив шкул вырнаçнă.

Сăн -пичĕпе чуна туртать.

Вăхăт чуппи, манпа калаçнăн,

Историе яри уçать,

Класа учителĕмĕр кĕчĕ.

Тум-çумĕ тап-таса, хитре.

Садри улма пекех ун пичĕ,

Вылять йăл кулă çав питре.

«Сывах-и, тусăмсем-атьсемĕр,

Епле чупатăр?... Лайăх-и?

Пуçланчĕ сирĕншĕн çĕн ĕмĕр. —

Сире сунатăп чи пахи.

Сирĕн умра халь уçă алăк —

Юмах тĕнчи инçе чĕнет,

Унта çитмешкĕн йывăр, паллă,

Çитсессĕн ыр çăтмах кĕтет.

Малалла

Штанаш ялĕ питĕ илемлĕ вырăнта вырнаçнă. Анкартиш хыçĕнченех вăрман пуçланать. Путек хăртнинче мĕн ĕлĕкрен сурăхсен кĕтĕвĕ çӳрет, ана-çаран юртан кăшт тасалсассăнах сурăхсемпе путексене анкартиш хыçне кăларса яраççĕ. (Ĕлĕк путексене вăрмана кĕртсе янă, лешсем çав вырăнти йывăçсене çисе янă. Çавăнтанпа ку вырăна Путек хăртни тесе калаççĕ). Путек хăртни, Улмуççи варĕ, Мăкшă, Пакан, Мишка çырми, Ăртикка варĕ, Çирĕклĕ шур, Матля çаранĕ, Сар хурăн... Кашни çырман, кашни варăн хăйĕн ячĕ пур. Хăшĕсем çын ячĕпе, теприсем формине кура, виççĕмĕшсем кунти ӳсен-тăрана кура хăйсен ятне тивĕçнĕ.

Пирĕн тăрăхра варсем питĕ нумай. Кашни вар хăйне май хитре. Пуринчен те хитри — Сар хурăн. Мĕншĕн çак ят панă-ши пĕчĕк çеç вăрмана? Мĕншĕн тесен ытти йывăçсемпе танлаштарсассăн ку вăрманта шурă хурăнсем ытларах ӳсеççĕ. Кĕркунне вăрман ылтăн тум тăхăнать, сап-сарă çулçăсене кура çапла ят туяннă вăрман.

Сар хурăн варĕ Штанашран Элĕк районĕнчи Тури Выл ялне тăсăлакан çул çинче вырнаçнă.

Сар хурăн варĕ çав тери илемлĕ, çав тери хитре. Юнашар пĕве. Кунта шыва кĕме те пулать. Выльăхсем те çуллахи шăрăхра пĕвене васкаса анаççĕ, хăваламасăр та пĕверен тухмаççĕ. Пĕвере тĕрлĕ пулă ишет, ирĕн-каçăн ачасем вăлта йăтса кӳлле пулă тытма каяççĕ.

Малалла

Эп пурăнатăп Штанашра

Хастар та харсăр тăрăхра.

Кулленех шкула çӳретĕп,

Тĕрлĕ предмет вĕренетĕп.

Манра чăваш юнĕ чупать,

Çакăнпа эп мухтанатăп.

Хам юратнă чĕлхепе

Ĕмĕтленме юрататăп.

Çил-тăман вĕçтерет урамра,

Ĕмĕтсем çуралаç пуçăмра.

Эх, пуласчĕ ман хулара-

Атăл çинчи Шупашкарта!

Залив хĕррипелле утасчĕ,

Акăшсемпе йăпанасчĕ.

Палăк-аннене ыталасчĕ,

Телейлĕ пулма пил илесчĕ.

Пулас килет ман Мускавра —

Чи пысăк-пысăк хулара.

Кремле çитсе курасчĕ,

Мавзолей курса тĕлĕнесчĕ.

Каяс килет ман кăнтăра,

Тĕлĕнмелле ăшă вырăна.

Кайăксемпе пĕрле вĕçме,

Тутлă-улма — çырла çиме.

Курас килет ман Слакпуçа —

Ухсай çуралнă вырăна,

Ухсай чавтарнă çăлкуçа,

Вăл çитĕнтернĕ хурăна.

Тĕрлĕ чĕлхесем чылай,

Чаплă чĕлхесем нумай.

Чăваш чĕлхи пекки çуках!

Чăнахах, тĕрĕс сăмах.

Маттур, ĕçчен чăвашсем,

Сăнарлăхпа палăрнисем.

Кашни тивĕç мухтава,

Кашни тивĕç чыслава.

Чыса тивĕç чăваш нумай!

Малалла