Электронлă вулавăш

— Çул çинче кукăрăл! — тесе кăшкăрса юлчĕ Укахви.

— Халăха апла ан çилентерĕр. Аннене кала-ха эсĕ, атте, — пуçне çĕклерĕ Энтри. — Ку саманара чухăнсем çанă тавăраççĕ, ыйткалакан хĕвĕнчи чул çамкана çапăнма пултарĕ.

— Эх, ачам, миçе каламан ĕнтĕ. Пĕтĕм ялпа харкашать, — терĕ те Çеркки аллине сулчĕ.

— Çитет сире мăкăртатса ларма унта! — Укахви кăмака умне утса пычĕ. — Тух, Çеркки, апат çи те ĕçе тытăн!

Çеркки тĕпсакайĕнчен тухнă чух чăркăша кĕме яланах сăлтав шыракан Укахви хупкăс хăмине пырса тытмарĕ, пуçпа тĕртсе уçмалла пӳлчĕ, ку вара Çерккие çилентерсе ячĕ, анчах вăл арăмĕпе харкашас темерĕ, пĕр сăмах та чĕнмесĕр çăвăнчĕ, ывăлĕ килнĕ ятпа хур какайĕпе пĕçернĕ шаркку çирĕ те, çухаллă хура кĕрĕк тăхăнса, хăнана кайнă пек тухса кайрĕ. Ывăлне тĕп сакайĕнчи пурнăç тутлах мар иккенне аса илтернĕ пек, çуталса тăракан сывлăшра куçĕ хуралса пычĕ, тутлă апат çинĕ хыççăн та кăмăлĕ пăтранчĕ, юр çине сурнă сурчăкĕ хăрăмлă иккен.

— Тĕпсакайĕнче урине тăсмасан юрĕччĕ, — тесе шухăшласа пынă май вăл Варлам çурчĕ патне пырса çитрĕ, яланхи пек, хăйне çĕнĕ те çĕкленсе пыракан пуян вырăнне хурса, хапхаран мăнкăмăллă кĕмерĕ, хăйне такам сыхланă пек ун-кун пăхкаларĕ.

— Килех, — терĕ сĕтел хушшинче ларакан йӳле пилĕк Варлам. — Ватăлни сисĕне пуçларĕ, Çеркки, нумай çывăратăп, çапах та анаслас килет.

— Ыйхă апатран та тутлă, — терĕ Çеркки, кĕрĕк аркине тавăрса, пукан çине пырса ларчĕ.

— Самани те йывăр, манăн ыйхă та йывăр, — шăл хушшине чакаласа ларакан Варлам Çеркки çине шăтарас пек пăхса илчĕ. — Ĕçчен çынсем ман пек мар, тӳшек çинче тасăлса выртмаççĕ, çерçи пекех ир тăраççĕ те тутă пулаççĕ.

Çак сăмахсем хăйне те тивнине сиссе илчĕ Çеркки, ĕлĕкхи кив пуян вак-тĕвек пуянсене çерçисем пек кăна мул пухкалаççĕ тесе хăртма юратать. Нумай вăхăт пĕтĕм яла хăй аллинче тытса пынă Варлам сывă мар выртнă хыççăн кервен те сарлака хулпуççиллĕ хевтине чылай чакарнă, çӳлти тути чалăшнă, пуçĕ чĕтрекен пулнă, анчах куçĕсем, сунара тухнă йытă куçĕсем пек, чупкалаççĕ кăна.

Çеркки хытă кăмăлне уçмасăр ларакан Варлам умĕнче сăмах пуçлама сăлтав тупаймарĕ, ним çукран çеç каласа хучĕ:

— Аманни чиперех иртсе кайрĕ-ха сан, Варлам. Турра шĕкĕр.

— Хĕрлĕ юр çусан та иртес çук. Пуç шавлать, — терĕ Варлам. Унтан Çеркки çине шăтарас пек пăхса илчĕ. — Мĕн çăмăлпа килнĕччĕ капла ирех?

— Кĕрсе тухас терĕм.

— Ĕçчен çын ахаль килмен-тăр.

— Сана пăшал кирлĕ тенине илтнĕччĕ, — терĕ те Çеркки, тĕп пуян куçĕнчен пăрăнас тесе, пуçне çĕклемерĕ.

— Ман унпа кураксене персе çӳрес-и?

— Ахаль пăшал мар, винтовка. Пĕр хутаç патрон та пур.

— Ăçтан тупрăн? — Варлам сĕтел хушшинчен ерипен утса тухрĕ.

— Пĕр çын килсе пачĕ. Ятне хам та пĕлместĕп. Хаклă ыйтать.

— Мĕн кирлĕ ăна?

— Тырă.

— Миçе кĕрепенкĕ?

— Вун пилĕк пăт.

— Мĕн эсĕ, Çеркки, ăс валеçнĕ чухне килте пулман-и?

— Хуçи çапла ыйтать.

— Эсĕ пĕрре сиксех пуйма ан тăрăш, мулу пырна ларĕ, — терĕ хытă сасăпа Варлам. — Хăçантанпа эсĕ вĕлтĕркке тилле тухса кайрăн?

— Сана кирлĕ пулĕ тесе килтĕм-çке, хам валли пĕр пус та пайта илесшĕн мар, тупата.

— Пилĕк пăт ыраш, — татса каларĕ Варлам. — Урăх манран пĕр мăскал та ан ыйт! Эсĕ пуйса кайни çинчен ялта хыпар çӳрет. Миçе пăт тырру пур?

— Хама çĕнĕ тырăччен çитĕ-ши, çитмĕ-ши, — терĕ те Çеркки аллине ĕнси çине хучĕ.

— Эпĕ сан кĕлете ухтарма пыраканни мар, ун пек çынсем халĕ вулăсра та, ялта та лăк тулли. Кала миçе пăт?

— Алла яхăн.

— Эх, Çеркки, Çеркки! — терĕ Варлам, хулпуççисене чĕтретсе. — Пуйма ĕлкĕреймен, суйма вĕреннĕ.

— Апла, пилĕк пăт ыраш, — терĕ те Çеркки, хăвăртрах тухса шăвăнма васкарĕ.

— Туюна илме Малля пырĕ, — тесе Варлам тĕпелти хыçлă пукан çине кайса сĕвенчĕ.

— Каçалапа пытăр. Халлĕхе сывă пулса тăр, — терĕ те Çеркки тухса кайрĕ, хăй Варлампа туслă тени тĕрĕсех маррине пĕтĕмпех сиссе илчĕ.

— Самана пăтранса кайман пулсан, эпĕ Çеркки пек çĕнĕ пуянсене лапчăтма пĕлĕттĕм. Эх! — тесе çилĕллĕ шухăша кайса ларчĕ Варлам лăпкă пӳлĕмре. Çерккипе калаçса кăмăлне тулаштарнă хыççăн мăйĕ йăрт-ярт туртса ыратнине сисрĕ, тăчĕ те армути ярса тытнă эрех кĕленчине сĕтел çине лартрĕ. Люшша хуларан илсе килнĕ хăватлă эрех суран ыратнине сирсе яраканччĕ, тăвăлса çитнĕ кăмăла та уçаканччĕ — вăл пĕр курка тултарса ĕçсе ячĕ, вара хырăмран пуçланнă вĕри пĕтĕм ӳт-тирĕ тăрăх сарăлчĕ, пуç шавлани иртсе кайрĕ, ал-ури вăйлă пек туйăнчĕ.

Варлам малти кĕтессе, ылтăнпа та кĕмĕлпе тĕрленĕ турăшсем умне, пырса тăчĕ.

— Мĕн туса ларатăр эсир, туррăмсем! Йĕри-тавра самана кĕрлесе тăрать, çын çынна перет, патша ӳпне-питне кайнăранпа пĕр çулталăк çитет. Эсир хăнк та тумастăр.

Варлам хĕрĕнкĕ чухне турăсемпе нумай калаçасшăнччĕ, никама та шанса калăма юраман шухăшĕсемпе ĕмĕчĕсене пĕлтерес тенĕччĕ, анчах Люшша килсе кĕчĕ.

— Эсĕ мĕн ял касса çӳретĕн? — терĕ те, тарлă ӳтне çыпçăнакан кĕпине кăкăр тĕлĕнче силлесе, пукан çине кайса ларчĕ Варлам.

— Çĕр чавса халтан кайрăм ĕнтĕ, чĕркуççисем чĕтрекен пулчĕç. Пăртакçă канам-ха. Хуларан та шалт ывăнса килтĕм.

— Кая юлмăпăр-и?

— Юлма та пулĕ, атте. Темле чавас?

— Натюка чĕн.

— Паянах-и?

— Халех!

Люшша ашшĕ сăмахĕсем мĕне тăнине питĕ лайăх пĕлет, хирĕç сăмах чĕнсен, пĕтĕм кил-çурт кисренсе тăмалла тăвăл пуçланать, йывăр аллине мĕн кăна лекет — пукан-и е вут пуленки — пурте чун кĕнĕ пек вĕçет.

...Тиххан тăкăрлăк хĕрринчи лутра пӳрчĕ, ытти пӳртсенчен вăтаннă пек, çурри таранах кĕрт айне пулнă. Тăрринчи чи кивĕ улăмĕ те, ватă карчăкăн сайралнă çӳçĕ пек, çил çинче арпашăнса кайнă. Йĕри-тавра хуралтă таврашĕ çук, виç-тăватă вĕрлĕкрен тунă хапха умĕнчи юра тасатман, ăна уçма çук, çавăнпа Люшша урлă каçса кĕчĕ. Тин кăна килкартине кăларса тăкнă çӳп-çап çинче çерçисем сиккелеççĕ. Алăка уçсанах, тăпра урайпа çĕрĕк пĕрене шăрши тапса тухрĕ, Люшшан алчăранă куçĕсем хуралса килчĕç, пӳртре нимĕн те курăнмарĕ, Тихха арăмĕн сасси кăна илтĕнчĕ:

— Килях, Люшша!

— Килмеллех пулчĕ, — терĕ Люшша.

Пĕр самантрах куç умĕнчи хура-хара сирĕлсе кайрĕ.. Урам енчи тĕнĕ пек пĕчĕк тăваткал чӳречен пĕр ванчăк куçне çĕтĕк-çатăк персе чикнĕ, тепĕр куçĕнчен кĕрекен хĕвел çутинче хăрăмлă мачча ахах-мерчен пĕрчисем çапса тултарнă пек ялкăшать, мачча кашти хĕррине хĕвел ăшшинче хĕртĕнме ларса тухнă таракансем ыраш улăмĕн пайăрки пекех туйăнаççĕ, пур япала та хуралса кайнă сывлăшра вĕсем хăйсен тĕсне çухатман. Арча пек кăмакине йывăç никĕс çине лартнă. Ун пек кăмакана кирпĕчрен мар, тăмран çапса тăваççĕ, шала та тытăнса тăмалăх кăна ванчăк кирпĕч татăкĕсем хураççĕ, мăрйи тӳрех мачча шăтăкĕнчен тухса каять, унăн витĕр пĕлĕт курăнать. Алăк патĕнче йывăç, каска çинче Тихха пушăт шăйăрса ларать, пĕтĕм кĕлеткипе шĕшлĕ çине ӳпĕнсе эхлетет; Натюк тĕпелти сак çинче кĕнчеле арлать.

— Натюк, пирĕн килте ĕç пур, — терĕ Люшша, тĕпелелле иртмесĕрех, — атте çĕрĕн-кунĕн ĕç хушать.

— Кай, ара, кай, — терĕ Тихха, хăй йĕс хупкăçлă чĕлĕмне паккаса илчĕ те пир кĕрри пек кĕрекен çутă пайăрки çине тĕтĕм кăларчĕ, тĕтĕмĕ сӳтĕлсе кайнă çипсем пек кăвак та симĕс тĕслĕ курăнса явăнчĕ.

Пӳртрен тухсанах, Люшша Натюка хулпуççинчен чĕпĕтрĕ, сăмсине çыхнă шур пир çийĕн чупкаласа тăракан алхас куçĕпе пăхса илчĕ.

— Эсĕ мана юхха терĕн-им? — тесе Натюк васкаса утрĕ, хапха урлă йăпăртах каçса кайрĕ, Варлам çурчĕ умне çитичченех Люшшаран чылай малта пычĕ.

Вĕсем иккĕш пахча çумĕнчи кайри пӳрте кĕчĕç. Ку пӳртре çулла çын туллиех пулать — унта вăхăтлăха тарçа кĕрĕшнĕ çынсем выртса тăраççĕ, çавăнтах апат пĕçерме пысăк хуран пур, кĕтесре кашăк пĕрни çакăнса тăрать. Кĕркунне, чи кайран пулса çитекен сĕлле вырса кĕнĕ хыççăн, Варлам ытлашши çăвар тытмасть, çавăнпа пӳрте хутман, пĕренесене пас тытнă, чӳрече хушăкĕсенчен кĕнĕ юр çинче шăши йĕрĕсем пур.

— Урайне кăмака патĕнчен сӳтме пуçлатпăр, — тесе Люшша çĕнĕ пальтине алăк патĕнчи йывăç пăтаран çакрĕ; хура пиншакĕ те, хыçалтан сăран тыттарнă шăлаварĕ те вĕр-çĕнĕ, вĕсене пурне те хуларан илсе килнĕ. Вăл икĕ хăма хушăкне пуртине лартрĕ, пĕр хăмине хайăрса кăларчĕ. Нумаях та вăхăт иртмерĕ, урай вырăнĕнче тĕп-сакай уçăлса выртрĕ, путмар сакки айĕнче пĕр хулăн пĕрене кăна тăрса юлчĕ.

— Ĕшентĕм эпĕ. Кил-ха кунта, иккĕн выляса илер! — терĕ Люшша, хăй путмар сакки çине йывăррăн пырса ларчĕ, халех сиксе ӳкес пек, Натюк çине пăхса илчĕ, икĕ аллине ун патнелле тăсрĕ.

Тĕпелте кĕреçе çине тайăнса тăракан Натюк тĕпсакай урлă хăвăрт сиксе каçрĕ, алăк патнелле вирхĕнчĕ, анчах Люшша ăна сăхман аркинчен ярса тытрĕ те алăк пуканĕ çинчен туртса антарчĕ, Натюк çурăмĕ çине кайса ӳкрĕ, куçĕсенчен вут тухрĕ. Çав самантрах Люшша унăн икĕ аллине хул сыппине сиктерес пек хайăрчĕ, хашăлтатса сывларĕ, пыр тĕпĕпе хыттăн мар каларĕ:

— Пурпĕрех качча каймастăн. Хăвна тăварласа хуратăн-и?

— Караул çухăратăп, кай! — терĕ Натюк, Люшшана тĕртсе яма тăчĕ, анчах çĕр çумне пăталанă пек урисене хускатаймарĕ.

— Ан çухăр. Эпĕ сана хура пуставран халат çĕлетсе парăп, — терĕ Люшша тытăнчăк сасăпа.

— Кирлĕ мар мана халат, — терĕ Натюк.

Натюк кăшкăрма ĕлкĕреймерĕ, Люшша унăн пуçĕнчи тутăрне сӳсе илчĕ те çăварне персе чикрĕ. Натюк урса кайнă Люшшан пичĕ çинчи пире сӳсе антарчĕ, вара сăмса вырăнне тăрса юлнă икĕ хура шăтăк Натюка куççуль витĕр хăрушшăн курăнса кайрĕ, сехрине хăпартрĕ.

 

6

Хăвалăх ялĕ витĕр Изотов пĕрре кăна çӳремен. Урамсене касса иртекен çырма айккисенче авалхи лапсăркка йăмрасем шăрăх кунта та сулхăн параканччĕ, вĕсем çинче утă валемĕ пек пысăк йăвасем пурччĕ, хура курак ушкăнĕ кĕр енне, хирсенче эрешмен карти вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçнĕ чух, çумăр пĕлĕчĕ пек хăпаратчĕ те тӳпере кĕвĕ каланă пек туйăнатчĕ. Халĕ çырма-çатра таврашĕнче юрпа витĕнсе çитеймен тăлăх тункатасем кăна лараççĕ.

Хăвалăх, Хусанпа Шупашкар хушшинчи аслă çул çинче ларсан та, хăйĕн çурчĕ-йĕрĕпе те, пуянлăхĕпе те ытти ялсем хушшинче палăрса тăмасть. Икĕ-виçĕ çурт, пĕр лавкка тăррине кăна тимĕр витнĕ, çырма тăрăх пытанса ларакан ытти çуртсем çинче кивĕ улăм, çĕрĕ — хĕрлĕ тăм, аслă çул хĕрринче кăна хура тăпраллă ансăр лапам пур.

Хытă çĕр çинче пархатар курайман хресченсем пилĕк-ултă çухрăмри чугун çул çинче юр чаваççĕ, Хусан е Шупашкар енче епле те пулин ĕç тупаççĕ. Çулла вĕсене Атăл тăрантарать: пĕрисем пристаньсенче тиевсем çĕклесе эхлетеççĕ, теприсем пăр лариччен пăрахут çинче вак-тĕвек ĕçре çӳреççĕ те, хырăм тăраниччен апат çимесĕр перекетленĕ укçине йĕм çăртине çĕлесе, киле таврăнаççĕ. Самана, ĕлĕкхи тĕнче хирĕсене революци сухапуçĕпе урăхла май сухаласа, тĕрлĕ хуçасемпе улпутсене касă айне пăрахма тытăнсан, Хăвалăх хресченĕсем аякка тухса çӳреме пăрахрĕç, ялта вăй питти арçынсем те курăнсах каймаççĕ, çамрăксем граждан вăрçи хирĕсенче пăшалпа тупă кĕрлевĕнче çӳреççĕ.

Халăх ĕнтĕ хуласенче, пристаньсемпе станцисенче тилĕ хӳри пек телей хыççăн хăваласа мар, килĕнче епле те пулин çăкăр чĕлли пултăр тесе тăрăшать, çырмари чăваш ялĕнче халĕ ăнлансах илме çук ыйтусене лайăх тавçăрма хăнăхнă.

 

Кама тилĕ тăлăпĕ,

Кама алăк хăлăпĕ... —

 

тенине часах ăнланса илме пултарнă.

Кун пек вăхăтра айккине пăрăнса юлма, алла усса тăма хĕн, е хăйма пек тăракан пуянсем патне каймалла, е çаврăнса тăракан авăра чăммалла. Кам та пулин пуян патне çӳренине курсан, тертленсе çитнĕ, вăрçăра тăванĕсене çухатнă, йывăр пурнăçра кулма та маннă çынсем ун çине хаяррăн пăхса илеççĕ:

— Э! — теççĕ те çĕр тĕпне анса каймалла сăмах хушса хураççĕ.

Хăвалăх пуянĕсем пӳлме тулли тырă тытма, анкарти тулли капан лартма çунаканскерсем мар, вĕсем, суту-илӳ серепине лектерсе, таврари ялсене вĕри çатма çинче ташлатма ăста, хĕлле кивçен тавар та параççĕ, кайран вара, çутă çуналлă çăварни иртсе кайсан, вĕсен тарçисем килтен киле çӳреççĕ, чăвашсене чăхсем камшăн кăтăклани çинчен аса илтереççĕ.

Хăвалăхри хуçасем хăйсен ялĕнче катмар çуртсем лартмаççĕ, хуласенче те станцисенче çăмарта склачĕсем тытаççĕ, анчах килсе çӳреме вĕсен кунта та хăйсен çурчĕсем, ĕмĕрлĕхе ярса илнĕ çемçе анисем пур. Хуласемпе станцисене революци хумĕ пырса çапсан, хуçасем, хӳтĕ вырăн шыраса, хăйсен ялне тарса килчĕç.

Изотовпа Халапсин врач пĕр çуна çине ларса килчĕç, лавне никам патне те тăратма пĕлмерĕç, ĕлĕк эрех лавкки пулнă çуртри ял Советĕнче чарăнчĕç. Шалти пӳлĕме икке пӳлсе тăракан тăрăхла вăрăм сĕтеле илсе пăрахман, пĕр хĕрлĕ кĕпеллĕ хресчен эрех кĕленчине тытса тăнине кăтартакан ӳкерчĕк те çакăнса тăрать, пĕри ун айне: «Ан ĕç!» — тесе шурă пурăпа çырса хунă. Вулăсри çынсем килсе кĕрсенех, алăк патĕнчи сак çинче ларакан пилĕк-ултă çын тухса кайрĕç, пуç тавра чечеклĕ кивĕ тутăр çыхнă çын сĕтел хушшинче ларса юлчĕ.

Вăл çăмăллăн сиксе тăчĕ те урай варрине тухрĕ:

— Аван-и, Изотов юлташ! — терĕ тахçанах такампа калаçма хатĕрленнĕ пек хаваслă сасăпа, хăй Изотова икĕ аллинчен тытса силлерĕ, Халапсин çине пăхса илчĕ.

— Эсĕ мĕн ман çине куç айĕн пăхатăн? — терĕ Халапсин, тăлăпне йӳле ярса. — Сутăçă та, шуйттан та мар, хамăр çын, тухтăр! — терĕ вăл, палламан çын Изотовран аллине илессе кĕтмерĕ, хăйĕн аллине ун хулпуççи çине хучĕ.

— Мана ялта Уланкă Кевришки теççĕ. Хушаматăм та çавăнпа Улангин, — терĕ леш çын, кăвакарнă пичĕ çинче унăн хĕсĕк куçĕсем кăмăллăн çуталса илчĕç.

— Кам сан пит-куçна хитрелетсе ячĕ капла? — ыйтрĕ Изотов.

— Пирĕн ялта ун пек художниксем пур, — терĕ Улангин, куçĕ çинчен тутăрне сирсе. — Ялĕ пĕчĕк пулсан та, кунта, Изотов юлташ, самана кустăрми хĕрсех кусать.

— Эпĕ халлĕхе ялта пĕччен коммунист, анчах манăн шанчăклă çынсем пур. Эпир кунта пуху ирттертĕмĕр, пуянсене хĕскĕч хушшине хĕстертĕмĕр, пĕрин вăрттăн шăтăкне тупса, тыррине шăкăрт шăлса илтĕмĕр, мăкаçей кĕлетне хутăмăр, салтак арăмĕсем те, вăрçăран уксах-чăлах килнисем те пур — вĕсене те пăртакçă тырă патăмăр. Унтанпа нумаях та вăхăт иртмерĕ, виçĕмкун салтакра пулнă туссемпе çурçĕрчченех калаçса ларнă хыççăн киле таврăнаттăм. Кĕпер айĕнчен иккĕн сиксе тухрĕç. Пĕри çапма аллине çĕклесен, эпĕ ун çине салтакла сиксе ӳкме тăтăм, анчах ĕлкĕреймерĕм, хама пырса тиврĕ, эпĕ пĕр тунката çине хытă пырса çапăнтăм, малалла тем курмаллаччĕ, юрать хыçран килекен çынсем пулчĕç.

— Камсем тапăнни паллă мар-и? — ыйтрĕ Изотов.

— Палласа юлма пулмарĕ çав, çĕр çăтнă пекех çухалчĕç. Салтакран тарса килнисем те пур, таçта çапкаланса çӳреççĕ, çăмарта хуçисем те яла таврăннă. Шăл хăйракансем нумай, — терĕ Улангин, çĕтĕле пуçланă кивĕ гимнастерка кĕсйинчен сарă хут татăкĕ кăларчĕ те Изотова тыттарчĕ. — Акă ĕнер каç манăн хапха хушшине хĕстерсе хăварнă...

— Чăвашла çырнă, вула-ха, Изосим Онисимович, — терĕ Изотов, хут татăкне Халапсина парса.

— Эсĕ ху валли халех шăтăк чавса хур — ерипен вулама тытăнчĕ Халапсин, — тупăк та хатĕрле, мунча кĕрсе тасал. Эпир сана шаккаса пăрахăпăр, пыршусене кăларса илĕпĕр те çав пыршăсемпе ытти коммунистсене пăвса пăрахăпăр.

Малалла ытла намăс сăмахсем каяççĕ, вĕçĕнче: «Вилме хатĕрлен!» — тесе шултра саспаллисемпе çырнă, пысăк тупăк ӳкернĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн