Кăра çилсем. Пĕрремĕш кĕнеке
— Мĕскер кĕрлесе тăратăр, хĕрарăмсем? — хăйăлти сасăпа ыйтрĕ староста.
— Темле тырă тăкăннă кунта, — терĕç хĕрарăмсем.
— Темле тырă? — йĕкĕлтерĕ Варлам. — Курмастăр-и, мĕнле тыррине? Тулă! Мăкаçей кĕлечĕ пуш-пушă, çăрине ватнă, акă, йĕр йĕрлесе пыратпăр.
Ахлатма, тĕлĕнме пуçларĕç хĕрарăмсем, пуян çын ушкăнĕ хыççăн витрисемпех утрĕç.
— Кам вăрланă-ши мăкаçей тыррине?..
— Пĕтĕм яла вăрлăхсăр хăварас тенĕ ĕнтĕ çав çын.
— Кутăн çакмалласкер...
— Çĕр çăттăр ун пек çынна!.. Анасене шуратма пĕр-пĕрчĕ вăрлăх çук.
— Акă пăрăнса кĕчĕ тырă сукмакĕ! — çухăрчĕ Варлам. — Ямшăк Михали пултарнă!.. Халăх! Ямшăк Михаля сире вăрлăхсăр хăварас терĕ пуль? Çук, суятăн! Ăçта пытарнине тупатпăрах! — хăйăлтатрĕ староста.
Çак вăхăтра Ямшăк Михали тутлă çывăрнă. Тĕлĕкĕнче мăкаçей кĕлечĕ мар, вите те курман.
— Михаля, тăр-ха, тăр! Килкартине халăх килсе тулнă, темскер ырă мар çухăрашаççĕ, — тесе тăратрĕ ăна арăмĕ.
Михаля сиксе тăчĕ те, халăх çухрашнине илтсен, тем пăшăрханма тытăнчĕ.
Михаля çара уран, шурă йĕмпе килкартине сиксе тухрĕ:
— Мĕскер пулчĕ?
— Е-е, çĕрĕпе ĕçлесе ĕшентĕн пулать, çавăнпа халĕ те çывăратăн, тырă вăрри! — терĕ Варлам.
— Эпĕ çĕрĕпе вăранмасăр çывăрнă, пӳртрен тухман, — терĕ Михаля.
— Тырă епле тăкăннă апла пулсан? — ыйтрĕ староста..
— Мĕнле тырă?
— Ак, санăн килне килет...
— Ара ăçтан пĕлем?
— Кур-ха, пӳлмисене тултарнă та, ăçтан пĕлем тесе тăрать.
— Шырăр эппин тыррине!
— Питĕ тĕплĕн пытартăн апла? Эпир шыраса тăмăпăр, хăвах калăн.
— Эсĕ ял çыннисене вăрлăхсăр хăварас терĕн-и, намăссăр! — çухăрчĕ пĕр çинçе саслă хĕрарăм.
— Итле, итле, халăх мĕн тет! — терĕ çунатланнă Варлам. — Хĕнес ăна!
— Мана хĕнемелле-и?!. — вăйлăн çухăрчĕ Михаля. — Халăх, мĕн вăрланă эпĕ?
— Вăрларăн пулĕ çав, тырри тăкăнса пынă! — терĕ пуçтарăнса тăнă ушкăнран пĕри.
— Суя! — пĕтĕм сасса хупласа янăратрĕ Наçтук. — Мана сурăх вăрри тăвасшăн хăтланнă пек хăтланать халь Варлам. Тыррине вăл хăех тиесе кайнă пулмалла. Ампарĕсене кайса пăхар!
— Ман ампарта пӳлмесем яланах тулли, — мăнкăмăллăн татса хучĕ Варлам.
«Халиччен ним енчен те пăсăк пулман Михаляна тӳрех вăрăпа тытни халăха тĕлĕнтерсе ярĕ, шансах каякан пулмĕ», — тесе шухăшларĕ Варлам, халăх еннелле çаврăнчĕ те кăмăллă сасăпа çапла каларĕ:
— Халăх, вăрра алăран тытман, куçпа курман, çак тулă пĕрчисем пирки кăна Михаля пуль тесе шухăшлатпăр. Пунетейсем, халĕ Михаляна мăкаçей кĕлетне хупса лартăр та кантуртан аслисене ертсе килĕр. Вĕсем ĕçе йĕркелеччĕр.
Михаля хăй тавра çывăх туссем çуккине кура пысăк чăркăша кĕрес темерĕ, ирĕккĕн утса пычĕ. Варлампа унăн ушкăнĕ Варак шывĕ хĕрринчи анасене халăх туртса илнишĕн хăйсен çиллине тавăрни уншăн питĕ паллă, мĕншĕн тесен вăл унта сухалама пуринчен малтан тухрĕ, ыттисене хăйсен анисене тытса илме йыхравларĕ.
Пурпĕрех Михаляпа халь нимĕн те пулаймĕ: вăл мăкаçей тыррине илме мар, çывăхне те пыманччĕ-ха. Çавăнпа вăл, хăйне ним чухлĕ те вăрăлла туймасăр, пуçне çӳле çĕклесе утрĕ, ыттисенчен хăйне пулăшу та ыйтасшăн пулмарĕ.
Хĕрарăмсем мăкаçей кĕлечĕ умĕнче Сутанасăр Палюк старостăпа Варлам умĕнче сăмах уçма шикленчĕç курăнать, саланса пĕтрĕç; Михаля арăмĕ кăна уласа макăрни чылайччен илтĕнсе тăчĕ. Сас-хыпара илтсенех, Хĕр-Ваçка арăмĕ Укçине кĕлет умне пырса тăчĕ, малтан макăракан хĕрарăма йăпатасшăнччĕ, вара сасартăк икĕ аллине кăкăрĕ çумне тытса чăмăртарĕ те Анаткасалла чупнă пек хăвăрт утрĕ, пĕрре çаврăнса пăхмарĕ, Чинук килкартине кĕрсе кайрĕ.
— Килте-и? — васкаса ыйтрĕ вăл.
— Килтех, — терĕ Чинук, пахчаран кĕреçе тытса тухаканскер.
— Сан пата...
— Мĕскер эсĕ, Укçине, хыпăнса ӳкнĕ пек? Мĕн пулчĕ?
— Ах, инкек, Чинук, инкек. Михаляна мăкаçей вăррине хучĕç-çке, пуш мăкаçее хупса лартрĕç...
— Ак тата! — пĕççине шарт çапрĕ Чинук. — Тыррине ун патĕнче тупрĕç-и?
— Тупать сана! Тулă пĕрчисене тăкса, ун килĕ патне çитернĕ те... Вăрласса Варлам хăех вăрланă, урăх кам пултăр!
— Эсĕ мĕншĕн çынсенчен уйрăмах пăшăрханса ӳкрĕн? — ыйтрĕ Чинук.
— Эпĕ-и? Сăлтавĕ пур... Михаляна питĕрсе лартрĕç, хурала Люшша шуйттанĕ ларнă. Ман Ваççа кĕç-вĕç киле çитет, вăл аппăшĕ патне кайнăччĕ. Вара пĕтĕм яла ура çине тăратĕ, мĕн чухлĕ айăпсăр юн тăкăнĕ, Ваççана та, урасăрскере, чĕрĕ хăвармĕç... Михаляна мăкаçейрен кăларас тесе, ялта вăрçă пуçланĕ... Варлам кантуртисене чĕнме янă... Кантуртан салтаксем пырса çитĕç... Эй, турă! Чинук, никам пĕлмелле мар иксĕмĕр кайса çăлар-ха çав Михаляна. Эпĕ ĕçне хамах тăватăп, вăйăм çитеймесен, эсĕ мана пулăш... Тархасшăн... Ытлашши чĕрре кĕрсе каясран хăратăп...
— Мĕнле пулăшăпăр? Эпĕ хирĕç мар!
— Сарлака михĕ ил-ха тата çинçерех вĕрен... Чинук кĕлетрен михĕ илчĕ те, иккĕшĕ вĕсем анкарти хыçĕнчи çырмапа мăкаçей патнелле чупрĕç.
Акă çырма хĕрринче мăкаçей, йĕри-тавра никам та çук. Алăк умĕнче Люшша ларать.
— Эпĕ каятăп, эпĕ вăйлăрах, — терĕ Чинук. — Вăл çаврăнса пăхсан, эпĕ йăл кулăп та пырса ыталăп. Çаврăнса пăхмасан — хамăр хуçа!»
Чинук миххе хатĕрлесе тытрĕ, Укçине вĕрен хатĕрлерĕ — кушак пек йăпшăнса кĕлет айккипе кĕтес патнелле шăваççĕ. Кĕтес патне çитсен утма чарăнчĕç. Вĕсен телейне кура, кĕлетре Михаля тем шыраса кĕмсĕртетсе çӳрет. Чинук кĕтесрен мăйне тăсса пăхрĕ — Люшша, ун патнелле çурăмпа лараканскер, пирусне чĕртме чĕркуççи патнех пĕшкĕннĕ. Кушакла сикрĕ Чинук, икĕ чалăша пĕр утăм анчах турĕ те сарлака миххе Люшшана пилĕкĕ таран тăхăнтартрĕ. Çунакан шăрпăкпа аллине пĕçертнĕ Люшша арçурилле кăшкăрса ячĕ; Укçине сиксе пычĕ те пĕтĕм пилĕкне кантрапа пурантарса хытă туртса çыхрĕ. Миххе çурасран аллисене те хытă авăрса илчĕ. Вăйлă алла лекнĕ Люшша хĕрарăмсем тесе шухăшлаймарĕ те, çавăнпа, хăйне кăнтса пăрахасран хăраса, урăх пĕр сас-чӳ те кăлармасăр, çыхнă урисемпе мелсĕр тапкаланса çĕр çинче выртрĕ. Хĕрарăмсем кĕлет алăкне уçрĕç, Михаляна, шарлама юрамасть тесе, аллисемпе çăвара хупласа кăтартрĕç. Михаля кĕлетрен чупса тухрĕ те, вĕсем виççĕшĕ çырманалла сикрĕç. Укçине, сывлăш çавăрма чарăннăскер, çапла каларĕ:
— Михаля, ялти çынсем вăрçă пуçласа ярса хăйсене инкек тупасран, айăпсăр юн юхасран çапла турăмăр, Эсĕ инçерех тар, пĕр-ик эрнелĕх ялтан çухал. Эпир илтмен-курман пулатпăр. Тар!
Ăнланнине пĕлтерсе, Михаля кĕскен кăна пуçне сулса илчĕ. — Варлам пăтранчăк шывран таса тухма сăлтав туса хунине хыпăнса ӳкнипе ку вăхăтра вĕсенчен пĕри те ăнланса илеймерĕç.
16
Çуркунне юр кайсанах, пĕлĕт-аттепе çĕр-анне ытакланса пĕрлешеççĕ, тесе каласа параççĕ ваттисем, вара калăм хыççăн тата çичĕ эрнерен çĕр-анне тулса çитет, тырă та, çаран ути те, тĕрлĕ çимĕç çуратса ӳстерме хатĕрленсе выртать, çимĕк иртсе кайсан, ăна патакпа çапма та, ун çинче сиксе ташлама та юрамасть имĕш, çĕр-анне панă тырра-çимĕçе пуçтарса илме вăй кирлĕ. Ял-ялĕнче касă вĕри чир çӳрени илтĕнкелет, çав чир Йĕлмекассине пырса ан кĕтĕр тесе тата ял хушшинче çынсемпе выльăха халтан яракан пур пек чир-чĕре, инкек-синкеке хӳтерсе ярас тесе, Йĕлмекасси каччисемпе хĕрĕсем, пĕр-пĕринпе малтанах калаçса татăлса, çĕр уявне ирттерме шухăшласа хучĕç.
Çимĕк умĕн, эрнекун ирхине-ирех, мунчасем çинчен тĕтĕм кайнă-кайманах, хĕрсем шап-шурă пир кĕпепе, каччăсем улачапа хăмач çип кĕпесемпе тухма та ĕлкĕрнĕ, пуянраххисем атă тăхăннă, чухăннисем çĕнĕ çăпата сырнă. Иркка, каçхине çывăрса каяс умĕн сĕрен пирки тĕпчесе мăкăртатса, амăшĕн тинкине кăларса çитернĕ, халĕ ĕнтĕ, ыйхин чăпти пушанса çитмен пирки куç хупанки тăртаннă пулин те, урама сиксе тухнă, Лисук çĕлесе панă кĕпине тăхăннă, кăкăрне те хупласа тăракан шурă чĕрçитти çыхнă, хăй пек шăпчăк ыйхăллă Вилюкпа пĕрле чупкаласа çӳрет, аллинчи хурăн хуллине, ĕнер ашшĕ касса килнĕскере, сулкалать.
Каччăсем, пĕрне-пĕри кĕтсе, Ямшăк Михали умĕнчи пĕрене çинче ларчĕç, пухăнса çитрĕç те, пĕр ушкăн пулса, тăваттăн-пиллĕкĕн уяв тĕлне юри тунă шăлтăрмасене чăрăлтаттарса урампа утма тытăнчĕç, пĕри кăшкăрса пычĕ:
— Сĕрен! Эй те эй! Эй, ватти-вĕтти, авланни-авланманни, тăлăхĕ, урçи, пурте урама тухăр, хуйхăр-суйхăра минтер айне хăварăр, хаваслăхăра урама кăларăр! Эй те эй, халăх!
— Сĕрен! Эй те эй! — тесе кăшкăрса ячĕ тепĕр каччи, малтанхине сывлăш çавăрма пачĕ. — Сĕрен вăййи пуçланчĕ, çĕр çине савăнăç килтĕр. Пĕлĕт-аттепе çĕр-анне пĕрлешнĕренпе çичĕ эрне çитет, çичĕ эрне çитет те пирĕн аслă çĕр-аннемĕр хăйĕн юратнă ачине — тырра çуратма хатĕрленет. Эй те эй, çынсем, пуç усса ан тăрăр, хаваслăх таçта пытаннă пулсан, шыраса тупăр! Эй те эй, халăх, сĕрен вăййи пуçланчĕ!..
— Сĕрен! Эй те эй! — теме пуçларĕ виççĕмĕш каччă. — Ваттисем, пилĕк ыратать тесе ан ахлатăр, мунчара лапка çинче выртăр, çан-çурăма хурăн милĕкпе шăлса çапăр, çĕр-анне йывăрланса çитнĕ вăхăтра хурлăх ан тытăр, самани йывăр тесе çĕр-аннене ан çилентерĕр. Эй те эй, сĕрен вăййине тухăр!..
Сасартăк каччăсем саланса каяççĕ, шăлтăрмисене чăрăлтаттарса, ушкăн-ушкăн пухăнса тăнă çынсем патне чупса çитеççĕ те хулăсемпе çурăмран хĕртме тытăнаççĕ: хăшне хытах, хăшне ачаш лекет.
— Чир-чĕр кайтăр, чир кайтăр, — тесе çапаççĕ каччăсем, тараканнине хăваласа çитеççĕ, хулăпа тăсса илеççĕ.
— Чир кайтăр! — тесе каллех çухăрса илеççĕ. Унччен те пулмасть, пĕр килĕрен те, тепринчен те хĕрсем чĕрессем йăтса сике-сике тухаççĕ, тăраканнине тăнă çĕрте, тараканнине хӳтерсе çитсе сивĕ шывпа чашкăртаççĕ.
— Чир-чĕр кайтăр! — тесе кăшкăрашаççĕ хăйсем, пушă чĕресĕсене тултарма каялла пĕр-пĕр киле чупаççĕ.
Хĕрсем малтанах шыв кӳрсе катки-каткипех хатĕрлесе хунă, Чинук килкартинче темиçе лаххан ларать.
«Чир-чĕр кайтăр!» — тени пур урама та янăратса тăрать.
Халăх ахаль те аптратчĕ, юлашки çулсенче ытла та аптраса кайрĕ. Инкек çине синкек тенĕ пек, выçлăхра хăрăнни çитмест, ялсенче чир çине чир сарăла пуçларĕ, масар çинче çĕнĕрен çĕнĕ хĕрессем ларчĕç. Чир тени çынна кăна сайратса хăвармасть, выльăх-чĕрлĕхе те ӳкерет. Кăçал çуркунне ĕнесем хирĕлсех вилчĕç; Хăвалăх ялне каякан çул хĕрринчи сăртра, ĕлĕк-авалтанпах «Чар ту» текен вырăнта, пысăк ĕне масарĕ ӳссе ларчĕ — сăртне те халĕ «Ĕне масарĕ» тесе ят панă. Пĕлтĕр тырă питĕ те ĕнтĕркке çитĕнчĕ, хăрса кайнă пучахсем хушши пĕр шите яхăн пулчĕ, вара тырра, улăмĕ те пулин кайтăр тесе, тымарĕпе çăлчĕç. Тымарлă улăм çитернипе выльăх чирĕ ерчĕ тесе ял çинче калаçнинче тĕрĕслĕх те пуртăр, мĕншĕн тесен пуянсен чипер улăмпа утă çинче тăракан выльăхĕ чир-чĕре парăнмарĕ. Аптранă кăвакал кутăн чăмнă тенĕ пек, выçлăхпа ытти асапа тӳссе антăхнă халăх темле тĕшмĕше те ĕненет; юмăç карчăксен сăмахĕсене кăмпа тĕтĕмĕнче итлесе йăпанакансем нумайланчĕç. Сĕрен вăййинче пурин те тенĕ пек хăйне хулăпа çаптарас, сивĕ шывпа саптарас килет, мĕншĕн тесен пурне те алăсăр-урасăр çӳрекен чир-чĕр хăратать.
Ямшăк Михали патĕнчен пĕр ушкăн ача-пăча кĕрлесе тухрĕ, арçын ачасем шăна кĕпçипе хăва хуппинчен тунă насуссем, хĕрачасем пĕчĕк чĕрессем çĕкленĕ.
— Чир-чĕр кайтăр! — теççĕ вĕсем харăссăн, Чинуксем тĕлĕнче тăракан хĕрарăм ушкăнĕ патне чупса.
Арçын ачасем насуссемпе чăр та чар сирпĕтеççĕ, хĕрачасем чĕресĕсемпе чашкăртма тытăнчĕç, Иркка тип-типĕ шурă кĕпепе тăракан Чинука сапма тăрăшрĕ, анчах çăмăл ӳт-пӳллĕ аппăшĕ тăрăс! сикрĕ те шăлтăрма çавăрса çӳрекен каччăсем еннелле каймарĕ, тăкăрлăкпа чупрĕ.
Хӳтернĕ чух пĕчĕк чĕресрен шыв чӳхенсе пычĕ, Иркка кĕпе аркине те, чĕрçиттине те йĕпетрĕ, аппăшĕ каялла çаврăна-çаврăна йĕкĕлтенĕ пек хăтланчĕ; Иркка тарăхнипе макăрса ярас патне çитнĕччĕ.
— Сап! — Чинук чарăнса ун еннелле çаврăнса тăчĕ.
— Чир кайтăр! — терĕ Иркка, аппăшне çурăмĕнчен шыв сапса.
Каччăсем темиçе кун малтанах шухăшласа хунă пек пулмарĕ, темле кĕтсен те, Люшша урама тухмарĕ.
— Хапхи умне каяр, — терĕ пĕр каччă, хăйĕн сасартăк килсе тухнă шухăшне каласа памасăр, ыттисем çине чеен пăхса илчĕ.
Каччăсем шăлтăрмисене хытă чăрăлтаттарса утрĕç, Варлам пуянăн сăрланă хапхи умне пырса тăчĕç; хĕрсем, тулли витресене хатĕр тытса, тăкăрлăкра пытанчĕç.
— Эй те эй, халăх! — терĕ леш хăюллă каччă, умне сарă, кĕрен тата тем-тем тĕслĕ чечексем лартса тухнă картузне каçăртса. — Ялта сĕрен вăййи çĕмĕрĕлсе пырать, пур хапха та уçăлса хупăнать, пĕр Варламсен хапхи кăна хупăнса тăрать. Чир кайтăр! — теме юрамасть-ши пире? Мĕн шутлать-ши, ырă халăх? Эпир, сухалсăр çамрăксем, йăла хуçи мар, йăлине ваттисем шутласа кăларнă. Эй те эй, ырă халăх!
«Пире сăра памасан...» — сĕрен юррине пуçласа ячĕ хăюллă каччă, ун хыççăн пур каччăсем те, хăшĕ шăхăра-шăхăра, хăшĕ алă çупса харăссăн юрласа ячĕç:
Пичке пăкки хуçăлтăр;
Пире чăкăт памасан,
Ĕни сĕтне типĕттĕр,
Пире çăмарта памасан,
Чăххи çĕттĕр кӳршĕре!..
Юррине малалла та юрлĕччĕç, анчах шăлтăрма тытнă каччăсем шăлтăрмисене пир тăрăхне çурнă пек чăрăлтаттарса ячĕç, хулăн хăмаллă хапхана хулăсемпе çат та çат çапса илчĕç.
Шурă сатин кĕпеллĕ, каçăр картузлă Люшша хапха уçрĕ; вăл тухнă-тухманах такмак калакан каччă Люшшапа хапха хушшине кĕрсе тăчĕ. Вара Люшшана ăçтан килнĕ унтан — çурăмĕнчен те, хулпуççинчен те, пĕççисенчен те хĕртме тытăнчĕç — хулăсем шăхăрса кăна тăчĕç.
— Ий-ай! — тесе Люшша кăшкăрса янă самантра пĕр ушкăн хĕр вирхĕнсе те çитрĕ, тулли витрисемпе шыв чашлаттарса, хĕрсем Люшшана «тĕне кĕртрĕç», вĕсем, хĕрсе кайнă май: чир кайтăр! тесе кăшкăрма та манса кайнă, кайран кăна пĕр-икĕ хут кăшкăркаларĕç, чăлпарланса тăкăрлăка кĕрсе çухалчĕç. Хĕрсем капла ахаль хăтланман иккен, тарса пытанмалла пулнă, мĕншĕн тесен вĕсем витрисенчи шыва тăпра ярса пылчăклатнă. Халĕ ĕнтĕ Люшша пылчăклă кӳленчĕкре выртса йăваланнă пек хуп-хура тăрать, пăтранчăк тумламĕсем кĕпе аркинчен пăт-пăт тумлаççĕ, пичĕ тăрăх ярăнса анаççĕ. Каччăсем Варлам арăмĕ çăмарта кăларса парасса кĕтмерĕç, шăлтăрмисене çухăртса: чир-чĕр кайтăр! Чир-чĕр кайтăр! тесе, урам тăрăх утрĕç, хăйсен чĕрисенче нумайранпа тăвăнса çитнĕ çиллине тавăрнă хыççăн çаврăнса та пăхмарĕç.
— Ай тур, сана мăшкăлланă-çке, — терĕ Люшша амăшĕ, йĕпе ывăлĕ çине пăхса. — Шуйттан ачисем çынна хĕнесе хăварнă. Ых, асăнтармалла-ха сире! — терĕ те çиллес сасăпа, ачасем кайнă еннелле аллисене чăмăртаса юнарĕ. Пама илсе тухнă тăватă çăмартине пĕрин хыççăн тепĕрне урам варринелле вăркăнтарчĕ. Хăй сĕрен йăлине пăснă пирки, илтĕнмелле каламарĕ, анчах ун тĕшмĕшле чунĕ шикленчĕ. Ку çăмартасене урама илсе те тухмалла пулман, пӳртри урай варринчи сĕтел çине хумалла пулнă. Унтах сăра та лартмалла пулнă, сĕрене уявлакан çамрăксем пӳрте кĕрсе, хăйсем хуçа пулса, сăрине ĕçмелле пулнă.
Çамрăксен ушкăнне Варлам хăйсем патне кĕртме хăранă, çавăнпа ун арăмĕ, сĕрен йăлине пăснипе шиклене-шикленех, хăй парнине урама илсе тухрĕ. Парнине вырнаçтарайманнишĕн сăвап пулмĕ тесе, çунма пуçланă тĕшмĕшлĕ чунне лăплантарас тесе, килкартинче тахçанччен мăкăртатса ятлаçса çӳрерĕ.
Хĕрсемпе каччăсем ялта икĕ чĕрес çăмарта пуçтарнă хыççăн ним шавламасăр укăлча хапхинчен тухса кайрĕç, вĕсенчен Ирккапа унăн тантăшĕсем те тăрса юлмарĕç, чупса пычĕç. Варлам пек пуяна та пăхăнман урăм-сурăм кĕрлекен халăх вăййи вĕсен кăмăлне кайрĕ.
Шухăшсем
What if your website chuvash...
Did you know that your website ch...
Прочитал от и до...
Your website, chuvash...
What if your website chuvash...
Your website, chuvash...
Elegir el mejor financiamiento inmediato...
Are you making the most of the potential...
What if your website chuvash...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...