Электронлă вулавăш

Пан улми, чие тата ытти культурăллă çимĕç йывăççисене пĕлмен. Чăн та, хăшĕ-пĕри таçтан тупкаласа вĕтĕ те йӳçĕ улма паракан улмуççисене виçшер-тăватшар йывăç ларткаланă та вĕсен уссине никам та пĕлмен.

Лайăх çимĕç паракан пан улми, чие, груша, слива йывăççисем чăваш хушшине XIX ĕмĕр варринелле тин хула таврашĕсенчен сарăлма тытăннă. Хуласенче вĕсене малтан чиновниксемпе купцасем, помещиксемпе пупсем лартса ӳстернĕ. Вĕсен урлă ку йывăçсем ерипен чăваш ялĕсене те куçса пынă.

XVIII, XIX ĕмĕрсенче (унччен малтанхи ĕмĕрсенче те) чăваш çыннин апат-çимĕçĕ пуринчен ытла выльăх-чĕрлĕх паракан продукцирен тăнă. Выльăх-чĕрлĕх чăваша аш-какай, сĕт-çу, тăпăрчă-чăкăт панă. Выльăх чылай ӳсракансем ашран шăрттан туса хунă. Çăмарта пирки пурте пекех чăх-чĕп усрама тăрăшнă. Ун чух сахăр пулман. Сахăр вырăнне вăйлăрах пурăнакансем пылпа усă курнă.

Чухăнсен выльăх-чĕрлĕх усрасси те ăнăçман пулсан апат-çимĕçĕ те начар пулнă. Вĕсем аш-какай сайраран çеç çикеленĕ, сĕт-çу та пулман. Кантăр çăвĕпе çырлахнă. Кантăр вăррине типĕтсе тӳсе унпа икерчĕсем, пӳремĕчсем пĕçернĕ, пĕрер ĕне пулсан та сĕчĕ çитмен пирки шĕвек уйран çикелесе пурăннă.

Тырăсенчен тахçантанпах ыраш, урпа, сĕлĕ, пăри, вир, пăрçа, хура тул, ясмăк акса ӳстернĕ. Тулă акман, вăл пирĕн çĕрте ӳсмест тенĕ. Ку тырăсенчен чăвашсем пуринчен ытла ырашпа пăрие хисепленĕ. Ыраш — çăкăр панă, пăри — пăтăпа тинкĕле пĕçерме кирлĕ пулнă. Ун чух вăйлă шыв арманĕсемпе çил арманĕсем пулман. Çакна пула çăнăхне те, кĕрпине те нумайăшĕ харпăр килĕнчех ал арманĕпе кăна авăртнă.

Тинкĕле хĕрӳллĕ ĕç çи вăхăчĕсенче апата васкаса пĕçермелле чух усăллă пулнă. Пĕçерсе шӳтернĕ хыççăн типĕтсе авăртнă шултăра пăри çăнăхĕ вĕри шыв çине ярсанах сарăлса кайса пăтă пек пулса тăнă. Ăна вара çиелтен çу сапса çинĕ. Аван апат пулнă çак тинкĕле авалхи чăвашсемшĕн. Анчах та лайăх пăри ӳстерсе илес тесен унăн калчине текех çум курăксенчен тасатса тăма лекнĕ. Унсăрăн тинкĕли те, пăтти те пулайман.

Тум-тир тĕлĕшĕпе кушлавăшсем ытти çĕрти чăвашсенчен уйрăм тăман. Хĕлле — вăрăм кĕрĕк с пĕрмечесĕр кĕске кĕрĕк, аçам (чаппан), пуянсем тăлăп тăхăннă. Чухăнсем сăхманпах та хĕл каçнă. Кĕркунне-çуркунне е сивĕрех нӳрĕ çанталăксенче пурте сăхманпах çӳренĕ. Пуçĕсене сурăх тирĕнчен çĕлетнĕ çĕлĕк, кĕркунне-çуркунне çăмран йăваласа тунă шĕлепке тăхăннă; урасенче — хĕлле хулăн тăла йĕм пулнă, çăм тăлапа çăпата сырса çӳренĕ. XIX ĕмĕрте пуянраххисем атă, пасартан илнĕ сукна сăхман е пустав халат тăхăнма пуçланă. Кĕпе-йĕм, çиелтен тăхăнмалли ăшă тум-тирĕ те пĕтĕмпе пекех харпăр кил-çуртĕнче хĕрарăмсем арласа тĕртнĕ пир-авăрна тăларан çĕлетнĕскерсем пулнă. Çулла хăш-пĕрисем шурă пиртен çĕлетнĕ шупăр тăхăннă.

Кăçатăпа сăран атă таврашне каярахри çулсенче çех сахалăшĕ тăхăнса çӳренĕ. Нумай картлă сăран атă кунчисем туртса хăпартсан пĕç кăкĕ патнех çитнĕ. Картуссем тăхăнасси XIX ĕмĕр вĕçнелле тин пуçланнă.

Вăрман хушшинчех пурăннă пулин те Кушлавăш чăвашĕсем пӳрчĕсене пысăк туман, тăрнасăр хура пӳртсенчен час уйрăлман. 1890 çулсем тĕлнелле те кунта кашни вунă килтен тăват-пиллĕкĕшĕ хура пӳртрех пурăннă. Пĕр пӳлĕмсĕр пӳртсен ăш-чикĕсем таса мар пулнă. Стенисем тĕтĕм-хăрăм витĕр çапса лартнине сарăхса хуралсах кайнă; пĕрене çурăкĕсенче таракансем, хăнкăласем хĕвĕшнĕ. Чăн та, хĕллесем вăхăтран-вăхăт вĕсене шăнтса пĕтерме тăрăшнă, анчах та хăнкăлисем каллех хăвăрт ĕрчесе кайнă. Тумхахланнă таса мар урайĕнче путексем, пăрусем сиккелесе çӳренĕ, ачи-пăчи те çавăнтах явăçнă. Каçсерен хура пӳрт ăш-чиккине хăйă çути кăна вăйсăррăн çутатса тăнă. Çунакан хăйă та пӳрте тĕтĕм-хăрăм кăларса тултарнă. Паллах, çакăн пек тасамарлăхра этем пурнăçĕ сарăлса чечекленме пултарайман.

VI. Халăх сывлăхĕпе культури

XIX ĕмĕр вĕçне çитичченех Кушлавăш ялĕсенче больницăсем пулман. Халăх врачсене пĕлмен, фельдшерсене курман. Çакна пула санитарипе гигиена йĕркисене те ăнланман. Ялсенче кирек мĕнле чир сарăлсан та чăвашсем ăна турă хăй ирĕк панипе этеме усал-тĕсел муталаса çӳрет тесе шухăшланă. Вăл юмăçсене, мăчавăрсене, асамçăсене ĕненнĕ. Ялсем тăрăх чир ертсе çӳрекен мурсем, ийесем, вĕре çĕленсем тата ытти усал сывлăшсем те пуррине ĕненнĕ. Юмăçсем усал-тĕселе çырлахтарма пултараççĕ, мăчавăрсем турă кăмăлне çавăрма пултараççĕ, асамçă-тухатмăшсем — шуйттана сутăннă çынсем — кирек кама та пăсма, чирлеттерме, вĕлерме те пултараççĕ тесе ĕненнĕ.

Чăвашсенчен нумайăшĕ XVII — XVIII ĕмĕрсенчех христиан тĕнне йышăннă пулнă. Анчах та вĕсем ку тĕне влаçсем хĕсĕрленипе ирĕксĕртен çех йышăннă пирки чунтан ĕненмен. Тултан православнăй христиансем тесе шутланнă пулин те чунĕсемпе татах та икĕ ĕмĕр тăршшĕ хăйсен кивĕ тĕнĕпе пурăнакан язычниксем пулнă. Чиркĕве каяссине те, типĕ эрнисенче çулталăкра пĕрре ураса тытассине те пупсем хистенипе çех йăлишĕн кăна тукаласа пынă. Кам чиркĕве çӳременнине, ураса тытни-тытманнине приход чиркĕвĕнчи пупсем уйрăм кĕнеке çине çырса паллă тунă; итлеменнисене вырăнти влаçсем урлă асăрхаттарнă, хăйсем те «ӳкĕтленĕ», хăратнă. Анчах та пурĕ пĕр пурне те хăратса çитереймен, пупсене итлеменнисем сахал мар пулнă. Çак çурри христианла, çурри язычникла чăвашсем кирек мĕнле инкек-синкек пуссан та, тĕрлĕрен чир çаклансан та çăлăнăç шыраса яланах юмăçсемпе вĕрĕç-суруçăсем патне кайнă. Лешсем вĕсене укçашăн, парнешĕн суйса-улталаса темиçе ĕмĕр авалхиллех тирпейсĕрлĕхпе тĕттĕмлĕх еннех сĕтĕрнĕ.

Российăри çурма феодаллă, дворянлă власть чиновникĕсем чăваш пек вак халăхсем çине нимĕнле çутă пайăркине те ярасшăн пулман, вĕсене тĕнче культурипе паллаштарман. XVIII ĕмĕрте вак халăхсем валли хар-пăр халăхĕсенченех пупсемпе миссионерсем хатĕрлеме новокрещен шкулĕсем уçнă. Анчах та ку шкулсем çак халăхсене православи тĕн вĕрентĕвĕпе минретнинчен пуçне нимĕн те паман. Наукăлла вĕренӳпе ăс-пуçа çутатмалли кĕнекесем кăларттарман.

Чăвашран тухнă Акрамовский пек, Рожановский 4 пек пупсем, прозелитсем¹, язычествăпа юмăçсене хирĕç кĕрешнĕ пулин те, хăйсен халăхĕн культурине сывлăхне çĕклес пирки нимĕн те туман. Чăваш халăхĕ çаплинех тĕттĕмре пăчăхнă, тĕрлĕрен чир-чĕр айĕнче хăшкăлнă.

Чăн-чăн культурăн вăйсăр çути чăваш хушшинче XIX ĕмĕр вĕçнелле кăна, земство гражданла шкулсем уçнă хыççăн тин, сарăлма пуçланă.

Епархиальнăй совет уçнă церковно-приходскипе грамота шкулĕсем çырăва вĕрентнĕ пулин те ачасене пуринчен ытла христианствăна «турă законĕсем» çинчен ăнлантарма тăрăшнă.

Медицина вĕрентĕвне илтмен тĕттĕм халăх санитарипе гигиена тасалăхĕсене тытса пыма пĕлмен. Хура пӳртсенчи тасамарлăхра трахома, кĕçĕ тата тĕрлĕрен шăтан-юхан чирсем ашкăннă. Час-часах ерекен-сикекен чирсем сарăлса пĕтĕм пурнăçа салхулатса хунă. Вăхăтран вăхăта чечче шатри (оспа), скарлатина, дифтерит, хĕрлĕ шатра (хĕрлĕхен), дизентери ялтан яла сиксе ачасене çавапа çулнă пек çулса тăкнă. Кусемсĕр пуçне тата ӳссе çитĕннĕ çынсене чахотка пусмăрланă, ӳпке шыççипе чирлесен те сывалма пултарайман. Тасалăх çуккине е медицинăллă пулăшу пулманнипе нумай хĕрарăм ача çуратнă чух юн кайнине е çуратнă хыççăн кайран юн пăсăлнипе вилсе кайнă. Çаксене пурне те эпир ĕлĕкхи чиркӳ метрикисенче кăтартнă статистикăллă цифрăсенчен курма пултаратпăр. (Халĕ совет учрежденийĕсем туса тăракан загс ĕçĕсене ĕлĕк, совет влаçĕ пуличчен, чиркӳ прихочĕсенчи пуп таврашĕсем туса тăнă. Çуралнисемпе вилнисене тата мăшăрланакансене çырса пымалли кĕнекене «метрически кĕнеке» тенĕ). Вилекен нумай пулнине иртнĕ ĕмĕрсенче халăх йышĕ вăраххăн та ерипен ӳссе пынă. Çакна тĕплĕнрех кăтартма Кушлавăш чиркĕвĕн XIX ĕмĕр варринче çырнă метрикисенчен хăш-пĕр çулсенчи статистикăллă цифрăсене кăна илсе пăхар.

1841 — 1850 çулсенче Кушлавăш уйĕнчи ялсенче пурĕ 3500 çынпа яхăн пураннă. Мĕнле ӳссе пынă-ха унти халăх йышĕ çав çулсенче? 1841 çулта вун икĕ ялта пурĕ 143 ача çуралнă, 135 çын вилнĕ. Çапла вара çулталăкра виçĕ пин çур çынлă йыш çумне сакăр çын кăна хутшăннă.

1842 çулта вилнисем сахалтарах шутланнă та хутшăнни ытларах пулнă: 146 ача çуралнă, 63 çын вилнĕ; 78 çын хушăннă. 1843 çулта 125 ача çуралнă, 118 вилнĕ; 7 çын кăна хушăннă.

1848 çулта халер чирĕ сарăлнипе халăхшăн питĕ йывăр вăхăт пулса тăнă. Халерпа нумай вăй питти çын сасартăк вилсе кайнă. Ку çулхине 175 ача çуралнă, 179 çын вилнĕ; хушăнни пулман, 4 çын катăлнă. Çапла вара Хĕвел анăç Европăра революци кĕрленĕ тапхăр Атăл тăрăхĕнче усал чир — холера ашкăнмалли çул пулса тăнă.

Халăх хутшăнасси малалла та çакăн майлах ерипенĕн кăна пулса пынă. 1849 çулта 139 çуралнă, 118 вилнĕ; 21 çын хушăннă. 1850 çулта 150 çуралнă, 142 вилнĕ; 8 çын кăна хушăннă. 1852 çул халăх сывлăхĕшĕн кăшт телейлĕрех çул пулса тăнă: 180 ача çуралнă, 79 çын вилнĕ; 101 çын хушăннă. 1863 çулта 185 çуралнă, 122 çын вилнĕ; 63 çын хушăннă. 1864 çулта 216 ача çуралнă, 142 çын вилнĕ; 74 çын хушăннă. Çапла вара çакăнта кăтартнă 9 çул хушшинче виçĕ пин çур çынлă йыш çумне пурĕ те 356 çын кăна хушăннă.

Кăтартнă çулсенче пурĕ 1459 ача çуралнă. Вĕсенчен 552 ачи вунă çул çитиччен вилсе кайнă. (Ку шутран 306-шĕ çулталăка çитичченех, 246-шĕ вунă çула çитиччен вилнĕ). Урăхла каласан, çуралакан кашни виçĕ ачаран пĕри вунă çула çитиччен вилнĕ. Ачасем пуринчен ытла çулталăка çитиччен вилсе выртнă.

Метрика кĕнекисенче çын мĕнле чирпе вилнине паллă тумалли графа та пур. Анчах та ĕлĕк ялсенче врачсем, больницăсем пулман пирки çын мĕнле чирпе вилнине те пĕлмен. Нумайăшне «вĕри чирпе (от горячки) вилнĕ тесе паллă тунă. Çын йывăр чирлесси е вилесси вăл вĕриленмесĕр пулма пултараймасть. Ун пек вĕриленсе выртма скарлатинăпа та, дифтеритпа та, ӳпке шыççипе те тата урăххисемпе те пултарнă. Чечче шатрипе хĕрлĕ шатра (корь) çех паллă пулнă, çавăнпа та вĕсене «умер от оспы» ... «от кори» тесе паллă тунă. Çитĕннĕ çынсем чахоткăпа, кăкăр питĕрĕнсе ларнипе тата «вăй пĕтсе çитнипе» нумай вилнĕ. Çитмĕлтен иртиччен пурăнни сахал пулнă. Сакăр вунна çитнисем пит те сайра. 90 çула çитсе вилнисем вун икĕ ялти 3 — 5 пин çын хушшинчен пĕтĕм XIX ĕмĕр тăршшĕнче те пилĕк-ултă çынтан ытла мар. Леш ĕмĕр варринче пĕр хĕрарăм кăна 101 çула çитсе вилнĕ. Тата ак мĕн тĕлĕнтерет. Кольцовкăри крспостной хресченсем улпут аллинче тертленнĕ. Çапах та вĕсен хушшинче 70 — 80 çула çитсе вилнисем нумайрах пулнă.

1840 — 1860 çулсенче, вăтам шутпа илсен, Кушлавăш халăхĕн пĕтĕм йышĕ çумне çуллен 44 çынна яхăн е кашни çĕр çын пуçне 1,1% çех хушăнса пынă. Ĕмĕр вĕçнелле ку ӳсĕм пысăкланнă.

Халăх ӳсĕмĕ, уйрăммăнах малтанхи вăхăтсенче, питĕ сикчĕллĕн хăпарса пынă. Тырă пулман выçлăхлă вăхăтсенче е чир-чĕр сарăлнă çулсенче халăх йышĕ ӳсмен, вăл каялла чакни те пулнă. Выçлăх тени ĕлĕк тăтăшах пулса пынă. Тĕп архивсенчи документсем пĕлтернĕ тăрăх, XVIII ĕмĕрĕн 80-мĕш çулĕсене çитиччен кăна вун виçĕ çул (1704, 1716, 1722, 1733, 1734, 1742, 1748, 1749, 1758, 1763, 1764, 1766 тата 1774 çулсем) выçлăхпа аптранă. Ку выçлăхсем ун чух пĕтĕм чăваш халăхне тата унпа юнашар кĕпĕрнесенчи халăхсене те хытă тертлентернĕ. Выçă çынсем хăш-пĕр çулсенче юман икелли, йывăç хуйăрĕ, шĕшкĕн шерепеллĕ кăчкисене типĕтсе авăртнă, вĕсене кăшт кăна çăнăхпа хутăштарса çăкăр пекки пĕçернĕ. Тĕрлĕрен курăксене пĕçерсе çинĕ. Ун пек выçлăхсем XVII — XVIII ĕмĕрсенче пушшех, те нумай пулнă. Çакан пек пысăк выçлăхсемех иртнĕ ĕмĕр вĕçĕнчи 80 — 90-мĕш çулĕсенче те пулкаланă (1891, 1895 çулсем тата ытти те). Тырă пулманни ун чух пĕр уяр çанталăкран кăна мар, хресченсем агротехникăна пĕлмен пирки, урăх сăлтавсенчен те нумай килнĕ.

Çакăнта кăтартса панă инкексемпе йывăрлăхсем вĕсем пĕр Кушлавăш тăрăхĕнче çеç мар, ытти çĕрти чăвашсем хушшинче те пулнă. Выçлăхсем те, тĕрлĕрен чир-чĕрĕ те тăтăшах çите-çите çапса халăх пурнăçне пуснă. Çаксене пула тата патша правительстви ĕç çыннисене пусса тăракан политика тытса пыни халăх йышне йĕркеллĕн ӳсме паман.

Улпутсен влаçĕ вак халăхсене юриех тĕттĕмлĕхпе тирпейсĕрлĕхре пĕтсе лармалли йĕркесем туса хунă. Анчах çапах та ку халăхсем пуçĕпех пĕтсе ларман. Вĕсем пĕтĕм вăйне хурса чухăнлăхпа хĕн-хурлăха хирĕç кĕрешнĕ, пурнăç лайăхланасса кĕтнĕ, малалла пăхса пурăнмах тăрăшнă. Çакăн пек пурăннипе çех вĕсен йышĕсем çапах та ерипен те пулин ӳссе пынă.

Чăваш халăхĕн йышĕ, унпа пĕрлех Кушлавăш çыннисен ял йышĕ те çакнашкалах вăраххăн ӳснĕ.

VII. Ĕмĕрсен сыппинче

XIX ĕмĕр вĕçĕ чăваш ялне чылай улшăнусем кӳнĕ. 1870 çулсенче кашни вулăс центрĕнчех патшалăх хуçалăх министерстви тытакан пуçламăш шкулсем уçса панă. Каярах вĕсене земски шкулсем тенĕ. Ун пек шкул 1875 çулта Кушлавăш салинче те уçăлнă. Унччен малтан пĕр вун тăватă çул хушши (1850 — 1874 çç.) кунта пĕртен-пĕр пĕчĕк частнăй шкул кăна ĕçленĕ. Ăна пуп арăмĕ Д. О. Акрамовская пуçарнипе уçнă пулнă та, малтанхи вун икĕ çулĕнче унта вăл хăех вĕрентсе пурăннă; юлашки икĕ çулĕнче чăваш учитель Иван Максимов вĕрентнĕ. Вĕренесшĕн пулнă ачасем пĕтĕм вун икĕ ялĕнчен те çак шкулсене çӳренĕ.

1880 — 1882 çулсенче Хусан кĕпĕрнинчи кашни ялах мишавайсем пырса ял планне туса панă. Унччен йĕркесĕр пăтрашса ларнă чăваш ялĕсем вара çав план тăрăх урамесене тӳрлетсе тикĕслетнĕ, малалла çав плансем тăрăх ӳссе сарăлмалла пулнă. Мишавайсем кашни ялăн çĕрне виçсе тĕнлĕн шута илнĕ. Кушлавăш уйĕнчи ялсен планĕсене 1880 — 1881 çулсенче туса пĕтернĕ, вăл плансем халĕ Чăваш республикинчи Тĕп архив фончĕсенче усранаççĕ. (Вулăс правленийĕсемпе уесри земски управăсен архивĕсем.)

1894 çулта тата Кушлавăшсен Байсубаковски вулăсне Хапăс вулăсĕпе пĕрлештерсе пĕр вулăс — Тойсински вулăсĕ туса хунă. Вулăс центрне Уравăша куçарнă. Уравăш ялне ĕлĕк Туçи Хирпуç тенĕ, çавăнпа вулăс ятне Тойси текен ят панă. (Ку ята уравăшсен тĕп аслашшĕсем хăйсен Çĕрпӳ хули леш енчи метрополинчен илсе килнĕ.)

Тойси вулăсне кĕриччен 1893 çулта Кушлавăш уйĕнче пурĕ пилĕк общество пулнă, вĕсенче 985 кил, 5648 çын шутланнă. Уйрăммăн илсен: Пысăк Упакасси обществинчи Пысăк Упакасси ялĕнче 181 кил, 950 çын; Шуркассинче 36 кил, 187 çын; Шепекечре 21 кил, 106 çын пулнă.

Байсубаковски обществинчи Кушлавăш салинче 52 кил, 262 çын; Хураçырмара 58 кил, 305 çын; Пĕчĕк Упакассинче 61 кил, 322 çын шутланнă.

Аслă Кушлавăш обществинчи Ершипуçĕнче 185 кил, 975 çын; Кӳстӳмĕрте 67 кил, 420 çын пулнă.

Мамалай обществинчи Кивĕ Мӳрĕшре 82 çемье, 512 çын; Çĕнĕ Мӳрĕшре 50 çемье, 362 çын пурăннă.

Культсав обществинчи Кольцовкăра 137 çемье, 882 çын тата Зеленовкăра 55 çемье те 365 çын пурăннă. (Кусемсĕр пуçне Байсубаковски вулăсне тата Çавал тепĕр енчи Уравăш, Утар, Хирпуç, Рункă ялĕсем кĕнĕ пулнă). Вĕсенче çав çултах 2200 çын ытларах пурăннă.

Икĕ вулăса пĕрлештернĕ хыççăн Туçи вулăсĕнче пурăнакан халăх йышĕ 1897 çулта 14 пин çурă çынна çитнĕ. Ку шутран 1368 вырăс, ытти чăваш пулнă.

1895 — 1897 çулсенче Кушлавăш уйĕнчи кашни обществăрах пĕрер церковно-приходски е грамота шкулĕ уçса панă.

Кольцовка обществинче тăракан Зеленовка пĕчĕк ял пулнă. Анчах та вырăссене çех хисеплекен Ломоносов пуп тăрăшнипе ку яла хăйне уйрăм ириходски шкул уçтарса панă. Çав вăхăтрах Кӳстӳмĕрпе Пĕчĕк Упакасси ялĕсем Зеленовкăран пысăкрах пулнă пулин те тата вĕсен ачисене ют ялти шкулсене çӳреме инçерех пулнă пулсан та ку ялсенче шкул уçма ирĕк паман.

XIX ĕмĕр вĕçĕнче кушлавăшсемшĕн тата тепĕр тĕлĕнмелле ĕç пулса тăнă. 1895 çулта юнашар Хумпуç уйĕ урлă Мускавран Хусана каякан чукун çулне туса пĕтерсе ĕçе янă. Кушлавăш уйĕнчен ултă çухрăм вăрман урлă каçсанах Йĕпреç ялĕ патĕнче чукун çул станцийĕ туса лартнă. Ку вара халиччен упа шăтăкĕнчи пек сĕм вăрманлăхра пурăннă кушлавăшсемшĕн тĕнчене пăхмалли чӳрече касса уçнă пекех туйăннă. Чăваш çĕрĕ урлă чи малтанхи чукун çулне хывса пуйăссем çӳреме пуçлани вăл ун чух Кушлавăш çыннисемшĕн çех мар, пĕтĕм чăваш халăхĕшĕн те тĕлĕнмелле пысăк ĕç пулнă. Инçетри хуласене тухса курман çынсем малтанхи хут улăпла тимĕр урхамах нумай вакунсене сĕтĕрсе вăрмансем витĕр, уйсем урлă ыткăнса пынине курнă. Çав тимĕр урхамах туртса пыракан вăрăм пуйăссем çине вĕсем каçăхса кайса, куç-пуçсене чарса пăрахсах тинкерсе пăхса тăнă, чĕлхене каласа пама çук тĕлĕннĕ.