Электронлă вулавăш

XVIII ĕмĕр пуçламăшĕнче вăрманлă Кушлавăш çĕрне çĕнĕрен çĕнĕ хресчен ушкăнĕсем пырса хутшăннă. Малтан Çавалăн анат вĕçĕнче ларакан Алмантай-Упакасси чăвашĕсем чылайăн куçса пынă. Алмантайсем кивĕ вырăн тăрăх кушлавăшсен кӳршĕ ял çыннисем шутланнă. Çавăнпа та кушлавăшсем вĕсене савăнсах йышăнса илнĕ. Вĕсем хыççăн, нумай та иртмен, Çĕрпӳ çывăхĕнчи Имĕлтеш çыннисем, унтан Шупашкар çывăхĕнчи Паçпак (Байсубаково) хресченĕсем пырса çитнĕ.

Кунта çав вăхăтра халăх çĕрĕ тесе шутланакан вăрманлă çĕр нумай пулнă-ха, çавăн пирки ку тавралăха йăлтах хăйсем çине йышăннă кушлавăшсем çĕнĕрен куçса пыракансене хирĕç пулман.

Пулас пысăк уй варринчи Пăтавăш улăхне лартнă кил-çуртсен кассине «Кушлавăш» текен ят панă. Мĕншĕн тесен ку ял кассине пуçласа яракансем Кушлавăш ялĕсенчен чи малтан куçса пынă çынсем пулнă.

Çав вăхăтрах кушлавăшсен тата икĕ ушкăнĕ кăнтăр еннерех кайса Вĕлтрен çырми хĕррине вырнаçнă. Ун чухне Вĕлтренĕн те, Пăтавăш çырмин те ячĕсем пулман-ха, вĕсен ячĕсене кушлавăшсем каярахпа хăйсем хунă.

Вĕлтрен хĕррине вырнаçнă чăвашсем малтан икĕ пĕчĕк касă туса лартнă. Пĕрине Пысăк Кушлавăш, теприне — Кĕçĕн Кушлавăш околодки тенĕ. Ку уйрăм околодкăсем ĕнтĕ кунти чăвашсем Çавалăн анат вĕçĕнчи икĕ ялтан — Пысăк Кушлавăшпа Пĕчĕк Кушлавăшран — куçса килнисене пĕлтернĕ. Каярахпа кунта имĕлтешсемпе паçпаксем те пырса хăйсене уйрăм касăсем туса лартнă. Ун чух пулас ял тĕввисен урамĕсем те пулман, вĕсем, хăйсен тăван-хурăнташ çыхăнăвĕсем тăрăх, ушкăн-ушкăнăн чăмăртанса ларнă. Ушкăн варринче хурăнташ-тăванлăхри чи аслин, хисеплĕреххин, кил-çурчĕ пулнă, ыттисем вара урамсăр-мĕнсĕрех çав хисеплĕ ваттин çурчĕ тавра ларса вырнаçнă. Пурин те тăрпасăр, пĕчĕк чӳречеллĕ хура пӳрчĕсем кил* карти варринче лăпчăнса ларнă. Касăри çынсем пĕр-пĕрии патне каймалла пулсан кукăр-макăр та ансăр тăкăрлăксем тăрăх çӳренĕ.

Алмантай-упакассисем те икĕ пая уйрăлнă: пĕр пĕчĕкрех ушкăнĕ Вĕлтрен çырми пуçĕнче ларакан Пысăк Кушлавăш Упакассине кĕрсе хутшăннă; пысăк ушкăнĕ Упакассинчен виçĕ çухрăм анаталла Вĕлтрен хĕрринех вырнаçса хăйне уйрăм касă — Пĕчĕк Упакасси текен яла пуçласа янă. Ку яла Вĕлтренĕн анат вĕçĕнче ларнăран урăхла Анаткас е Анатри Упакасси тенĕ.

Шуркассисем, пилĕк-ултă çемье, хырлă-чăрăшлă сĕм вăрман çуммипе юхса выртакан шыв хĕррине вырнаçнă: вĕсем патне каярахпа Кĕçĕн Кушлавăш çыннисенчен те куçса ларакансем пулнă.

Имĕлтешсем, вăйлă хуçалăхлă хресченсем, пурте пекех Пысăк Упакасси ялне пырса хутшăннă.

Паçпак хресченĕсем нумайăшĕ Пăтавăш улăхĕнчи Кушлавăш ялне ларса вырнаçнă; хăш-пĕрисем Упакасси ялĕсене кайса хутшăннă.

Алмантай Упакассине (халĕ Пĕчĕк Упакасси) Кушлавăш Упакасси (халĕ Пысăк Упакасси) çыннисем хăйсене пĕр кăкран куçса килнĕ тăванла чăвашсем вырăнне шутланă. Çакăн пирки вĕсем вырнаçса ларнă хыççăн та тăтăшах пĕрлешсе пĕр ял тăвасси çинчен калаçнă. Пĕр çĕре чăмăртанса пысăкрах ял тăвас шухăш вĕсен уйрăммăнах таркăн вăрă-хурахсем пыра-пыра тапăннă тапхăрта вăйлăланнă. Анчах та пĕрлешеймен. Ун çинчен халăхра юлнă пĕр халап çапла каласа парать:

«Икĕ ял пĕрлешсе ларас пирки калаçса татăлнă пулнă. Килĕшӳ тăрăх алмантайсен Кушлавăш Упакассине куçса пымалла пулнă. Паллах, кун пек пысăк ĕç тăвассине хирĕç тăракансем те пулнă ĕнтĕ. Ун пеккисем урăх околодка çыннисем пулма пултарнă. Анчах та хирĕççисем çĕнтереймен. Çулла, пĕр палăртса хунă кун, çуртсене куçарас ĕçе тытăнмалла пулнă. Кушлавăш Упакассинчи сывă арçынсем пурте алмантайсене пулăшма нимене тухнă. Анчах та тахçантанпа хатĕрленнĕ ĕç пĕр кĕтмен сăлтавпа сасартăк чарăнса ларнă. Ирех ĕçе тухнă халăх акă мĕн курать. Пĕрлешмелли икĕ ял хушшинчи çула çĕрле такам юн тăкса юнпа карталаса хунă. Ку ырра мар! — тенĕ çынсем. Ватă çынсен канашĕ пухăннă. «Ку — турă палли. Турă пирĕн ялсене пĕрлештерсе пĕр ял тунипе килĕшмест иккен! Пĕрлешме юрамасть», — тенĕ ваттисен канашĕ.

Çакăн хыççăн вара икĕ Упакасси халăхĕ хăйсен ялĕсене пĕрлештерес пирки калаçма чарăннă, кашни хăйне уйрăммăнах пурăнма тытăннă».

Ку легендăра калани чăнах та пулма пултарнă. Анчах та икĕ ял хушшинче юн тăкса карталани вăл ку ялсем пĕрлешессине хирĕç тăракансен вăрттăн ĕçĕ пулмалла. Тĕшмĕш стариксен канашĕ ăна турă хăй туса панă паллă тесе ĕненнĕ. Мĕншĕн тесен чăвашсен авалхи тĕнĕ вĕрентнине юн чи таса япала вырăнне шутланнă, унпала пысăк чӳксенче кăна турра парне кӳнĕ.

Кушлавăшпа Упакассисем вырнаçнă çĕре тепĕр çирĕм-вăтăр çултан татах темиçе ушкăн çемье пырса хутшăннă. Кусем тăварахра пурăннă çур вирьялла чăвашсем, Пармантейпе Утикасси çыннисем, пулнă. Пармантейсем йышлăн пынă та Пăтавăш çырмин ту вĕçнелли çĕре, шултăра юманлăх çумне, ларса вырнаçнă. Утикассисем пармантейсенчен инçе мар, Пăтавăш улăхĕн сулахай енне ларса хăйсене уйрăммăн пурăнма тытăннă. Ку икĕ касă пурăна киле ӳссе сарăлнипе пĕр ял пулса тăнă. Ялне Ершипуç ятлă хунă.

Юлашкинчен, XVIII ĕмĕр варринче Кушлавăш çĕрне Кӳстӳмĕрпе Кивĕ Мӳрĕш (Мамалаево) ялĕсене пуçлакансем, унтан, чи юлашкинчен, Çĕнĕ Мӳрĕш кассине (Булатовăна) тăвакансем куçса пынă.

XVIII ĕмĕрĕн çурринче Кушлавăш уйне халăх тулса çитнĕ. Ирĕк çĕр юлман. Ахаль те тата ку вăхăталла правительство указĕ тăрăх халăх вăрманĕ тенисем хысна (казна) аллине куçнă, вăрмансене ирĕклĕн хăртас-касас ĕçе те чарса лартнă. Çакăн пирки Кушлавăш тăрăхне куçса ларнă чăвашсем хăйсен уй çĕрне текех сарса аслăлатма пултарайман. Çакна пула вĕсем хăйсем патне çĕнĕрен куçса пыракансене те урăх йышăнман. Ку вăл 1750 — 1760 çулсем тĕлнелле пулнă.

Кĕçĕн Çавалтан çич-сакăр çухрăм кăнтăр-хĕвел тухăç еннелле, пулас Кушлавăш уйĕ хĕрринче, тепĕр пысăкрах шыв юхса выртнă. Çĕпĕ çĕре куçса вырнаçнă çынсем ăпа «Кушлавăш шывĕ (Кошлаушка)» текен ят папă. Мĕншĕн тесен çак шыв улăхĕ тăрăх малтан икшер-виçшер çемьен Кушлавăш-Алмантай çыннисем ларса тухнă пулнă. Каярахпа ку сахал кил-çуртлă çемьесем, таркăн-хурахсенчен хăраса çывăхри ялсене куçса пĕтнĕ.

Кушлавăш шывĕ Кушлавăш уйне Хумнуç уйĕнчен уйăракан сĕм вăрман хĕрриие юхса выртнă. Çавалпа Кушлавăш шывĕсем хушшинче Пăтавăш тата Вĕлтрен тесе ят панă типмен пысăк çырмасем шарлатса юхнă. Ку çырмасем Кольцовка тĕлĕнче пĕрлешсе Кушлавăш улăхнелле кайнă, Кушлавăш шывĕ Çавала хутшăннă. Пăтавăшпа Кушлавăш шывĕсен анат улăхĕсенче хура тăпраллă тӳрем çĕр сарăлса выртнă. Кунта тырă тума та, çаран ӳстерме те çав тери аван вырăн пулнă. Анчах та часах Кольцов, Путилов тата Кушников помещиксем çитсс тăрăннине Кушлавăш чăвашĕсем çакăнти ырă çĕрпе усă курайман.

Асăннă помещиксем кунта хăçан килсе мĕн чухлĕшер çĕр тытса илни çинчен каярахран калăпăр. Малтан Кушлавăш уйĕнчи чăваш ялĕсем мĕнле ӳссе йĕркеленни çинчен каласа пĕтермелле-ха.

III. Касăсенчен — ялсем

XVIII ĕмĕр варринче, урăхла каласан 1740 — 1760 çулсем тĕлнелле, Кушлавăш тăрăхĕнче пурĕ çирĕме яхăнах уйрăм касă шутланнă. Малтанах хăш-пĕр кассисенче пилĕкшер-ултшар кил-çуртран та ытла пулман. Пурăна киле ку касăсем ӳссе пырса пĕр-пĕринпе пĕрлешсе ларнă, ялсем майлă пулса тăнă.

Вак-тĕвек касăсем пĕр çĕре пуçтарăнса ларасси пуринчси ытла вăрă-хурахсем тăтăш пырса тапăннинчен килнĕ. Мĕншĕн тесен сахал килĕллĕ пĕчĕк касăсене вĕсем куçкĕретĕн, кăнтăр кунĕсенчех, пыра-пыра тапăннă; кĕтсмен сехетре пырса кĕрсе ĕçнĕ-çииĕ, килти çынсене вĕлерсех çаратса тухса кайнă. (Ун пек вăрă-хурахсем пăлхавăрсем хыççăн тарса пытаннă çынсенчен тата йывăр пурнăçран тарнă хресченсенчен пулса кайнă пулмалла.)

XIX ĕмĕрте вара çав касăсем ушкăнсем пĕрлешсе пынипе Кушлавăш уйĕнче пурĕ те вунă чăваш ялĕ çех тăрса юлнă. Вĕсем çакăн пек ӳссе йĕркеленнĕ.

Кушлавăш (Байсубаково) сали. Ку яла Çавалăн анат вĕçĕнчен куçса килнĕ Кушлавăш чăвашĕсем пуçласа янă. Ку вăл XVIII ĕмĕр пуçланнă вăхăталла пулнă. Ялăн малтанхи касси улăхлă Пăтавăш çырмин сулахай енне, пулас пысăк уй варрине, вырнаçса ларнă. Кушлавăш çĕрĕ аван пулнă. Нумаях та иртмен. Шупашкар çывăхĕнчи Паçпак (Сайсубаково) чăвашĕсем куçса пырсан, паçпаксен пысăк ушкăнĕ харсăрлансах çак яла вырнаçса юлнă та пĕтĕм ял пурнăçне хăйсен аллине тытса илнĕ. Вĕсем Кушлавăш ялне те хăйсен ялĕн ятне парса — Байсубакино тетересшĕн пулнă. Анчах та кушлавăшсем парăнман-ха, хăйсен ялĕ ятнех тытса хăварнă. Кушлавăшсене пурнăç хĕсĕннĕ пек туйăннă. Вĕсенчен хăшĕсем кунти яла пăрахса Хĕрлĕ Чутай патĕнчи вăрманалла кайнă, унта хăйсен тĕп ятĕнчен куçса пынă тепĕр ушкăна туннă та Çĕнĕ Кăшлавăш ялне кĕрсе вырнаçнă.

Кушлавăш уйĕнче чиркӳ пулман. Чăвашсем христиан тĕнне йышăннă тесе шутланнă пулсан та чиркӳ тенине лартасшăн пулман. Анчах та ача-пăча çуралсан е çын вилсен-тусан ун çинчен метрика кĕнеки çине çыртарма вĕсен ирĕксĕрех чиркĕве каймалла пулнă. Вырăнта чиркӳ пулман пирки Кушлавăш чăвашĕсен хăйсене çирĕплетсе хунă Çĕрпӳ хулинчи Троицки чиркĕвне кайма лекнĕ. Унта çӳреме утмăл çухрăм пулнă. Çакна шута илсе тата миссионерсем хистенипе Кушлавăшра XVIII ĕмĕр вĕçнеллех пĕр пĕчĕк йывăç чиркӳ пекки пуракаласа лартнă. Çапла вара Кушлавăша сала теме пуçланă. Унта эрнере пĕрре (эрне кунсем) пасар пулма тытăннă.

1746 çулта, иккĕмĕш ревизие ирттернĕ чух Елизавета патша указĕ тăрăх хуласенчи бобыьсен сийпе пĕтермелле пулнă. Нимĕнле ремеслана та пĕтермен, суту-илӳ тума пултарайман чухăн бобыльсене хуласенчен ялсене кăларса тунă. Унта вĕсене кирек те мĕн ĕçлесе пурăнма ирĕк панă: хуть çĕр ĕçлесе пурăн, хуть суту-илӳ ту, хуть пĕр-пĕр ремесла ĕçĕпе пурăн. 1750-1760 çулсем тĕлнелле чăваш хушшинчи пасарлă ялсене тата чиркӳллĕ саласене нумай вырăс бобылĕсем пырса кĕнĕ. Кушлавăша та, çывăхри Пасарлă Аччана та, Чиркӳллĕ Хапăса та, Нурăс салине те. урăхла каласан, чăваш хушшинчи паллăрах пысăк ялсене пурне те Хусантан, Сĕверен тата урăх хуласенчен кăларса янă чухăн бобыльсем пырса тулнă. Вĕсенчен хăшĕ, ĕлĕк помещик патĕнчен тарнă хресчен пулнăскерсем, çĕр ыйтнă; хăшĕ пасарсенче вак-тĕвек таварпа суту-илӳ тума хăтланнă, кулачсем, шушкăсем пĕçерсе сутнă, хăшĕ тимĕрçĕ пулса ĕçлеме пикеннĕ.

Кушлавăша пĕр çирĕме яхăн бобыль çемйи пырса вырнаçнă. Вĕсем Кушлавăшпа юнашарах чиркӳ çывăхне хăйсен поселкине тунă, пурте пекех çĕр илсе тырă акма тытăннă. Анчах та бобыльсен поселки чăвашсен «Кошлауши» ячĕпех хисепленнĕ. Бобыльсем хушшинче пуп таврашĕ йăхĕсенчен тухнă çынсем те пулнă: ун пеккисем вара чиркӳ патĕнче пономарь, чан çапакан, чиркӳ хуралçи тата ытти вак-тĕвек ĕçсене туса тăма юратнă.

Кушлавăша вырнаçнă вырăссем пурте пекех Хусантан кăларса янă бобыльсем пулнă. Каярахпа вĕсенчен хăш-пĕрисем кунтан 25 çухрăмри Хумпуç-Хурамал салине куçса кайнă, мĕншĕн тесен Хурамал ун чухнех пысăк сала пулнă тата унта пасарĕ те вăйлăрах пула-пула та иртнĕ. Ку вара суту-илӳ тума ĕмĕтленекен бобыльсене хăй еннелле илĕртнĕ. Кунсăр пуçне тата Хурамалта, Кушлавăшри пекех, Хусантан куçса пынă бобыльсем пурăннă, вĕсенчен хăшĕн-пĕрин кушлавăшрисемпе хурăнташ-пĕлĕш çыхăнăвĕсем те пулнă. Кушлавăша çапах темиçе бобыль çемйи юлнă пулнă-ха, çавăнтан малалла вара Кушлавăш чăвашпа вырăс хутăшлă сала пулса тăнă. Анчах та чăвашĕсем вырăссенчен виç-тăватă хут ытлараххăн пулнă.

Бобыльсем чухăнсем пулсан та чăваш ялне хулари вырăс культурине илсе пынă. Саласенче вĕсем кăмакаллă, тăрналлă шурăлла пӳртсем туса лартнă, чӳречисене пысăкрах кастарса кĕленче кантăк ларттарнă. Чăвашсем хура мунча пек тăрнасăр хăрăмлă пӳртсенче пурăннă та пĕчĕк чӳречисене çӳхетнĕ вăкăр хăмписемпе карса хунă. Чăн, ун чухнехи кĕленче кантăксем те тĕксĕм симĕс тĕслĕ те таса мар пулнă-ха, çапах та вĕсем пӳрте хĕвел çутине вăкăр хăмпине карнинчен ытларах кĕртнĕ тата икĕ хут кантăк лартсан хĕллехи сивве те ытларах чарнă. Пурăна киле хăш-пĕр чăвашсем пӳрчĕсене те, хапхиссне те вырăсла манер тума тытăннă. Анчах çапах та авалтан хăнăхнĕ йăлисене нумайăшĕ татах та вуншар çул хушши пăрахайман, пӳрчĕсене таса тытайман, кантăкĕсене те вăкăр хăмпипех картарнă. Вырăссем пек шурăлла пурăнма пирĕн вăй çитмест çав тенĕ вĕсем.

Пӳртсенче çутма краççын пулман. Чăвашсем те, вырăссем те каçсенче хăй чиккипе ларнă. Спичка пулман. Вут чулне хурçă çулупа çапса ăвва тивретнĕ те унтан вут кăларнă.

Чăвашсен пĕрер е икшер пĕчĕк чӳречеллĕ хура пӳрчĕсем кил карти варринче лăпчăнса ларнă. Вырăссем хăйсен шурăлла пӳрчĕсене вырăсла хапхапа юнашар, урам хĕррине урамалла пăхтарса лартнă. Чăвашсем пӳрте кил карти варрине лартасси тата чӳречисене çын кĕмелле мар пĕчĕк кастарасси вăрăсем çĕмĕрсе кĕресрен хăранинчен килнĕ.

Кушлавăш чиркӳ прихочĕ пысăк пулман. Вăрман хушшисенчи пĕчĕк ялсенче 18-мĕш ĕмĕр вĕçнелле мĕн пурĕ те пĕр 300 — 400 çемьерен ытла шутланман. Тата ку çемьесенчен те чиркĕве çӳрекенсем пит сахал пулнă. Çакна пула пуппа тиечукăн укçа тупăшĕ тăранса пурăнма та аран çиткеленĕ. Чăвашсене чиркĕве çӳреттерес пирки, ураса тыттарас пирки тата çуралнă ачасене шыва кĕрттерес пирки те пуппа тиечукăн нумай тертленмелле пулнă.

Çитменне тата приходăн çакăн пек инкек сиксе тухнă. 1829 çулта сăртра ларакан Кушлавăш чиркĕвĕ аçа çапнипе çунса кайнă. Ку вара кивĕ тĕнĕнчен уйрăлса çитеймен чăвашсене хытах тĕлĕнтерсе янă. «Мĕнле ку вырăс турри!?. Хăй чиркĕвне хăех аçа çапса çунтарать!» тенĕ ваттисем. Унтах пĕр Абдул Гази ятлă усламçă тутар пурăннă.

— Ак куратăр-и, чăвашсем, вырăс турри енле усал та йĕркесĕр вăл! Хăй çуртне хăй çунтарса ярать! Пирĕн аллах хăй миçетĕсене нихçан та тивмсст. Мĕншĕн тесен пирĕн миçетсем таса. Вĕсене аллах хăй пăхса тăрать... Вырăс чиркĕвĕсенче стена тулли картинлă кĕлетке! Сире çав кĕлеткесене пуç çапма хушаççĕ. Мĕнле турă, мĕнле светтуй пулччăр çав ӳсĕр пуп çырса тунă кĕлеткесем?!. Эпир, мусульмансем, ун пек кĕлеткесене пуç çапмастпăр. Çӳлти аллаха кăна кĕл тăватпăр. Шутлăр, кам тĕрĕсрех: эпир-и, эсир-и? — тенĕ çăв Абдул Гази час-часах Кушлавăш чиркĕвĕ çунса кайнă хыççăн. Абдул калани Кушлавăш чăвашĕсене хытах иккĕлентернĕ, вĕсенчен хăш-пĕрисем тутар тĕнне йышăнма та хатĕрех пулнă. Анчах та пупсем хытă тăнипе вĕсен православирен уйрăлма май килмен.

1839 çултан пуçласа Кушлавăш салине вулăс центрĕ туса хунă. Анчах та вулăсне Кушлавăш вулăсĕ темен, паçнаксем хытă кăшкăрнипе «Вайсубаковски вулăсĕ» тенĕ. Ку вулăса Кушлавăш уйĕнчи ялсенчен пуçне тата Çавал тепĕр енчи Уравăш, Утар, Хирпуç, Рункă ялĕсем кĕнĕ.

Вулăсра çырăва пĕлекен чăвашсем пулман. Çакăн пирки малтанлăха вулăсри пур пуçлăхсем те вырăссенчен тăнă.

Çавалăн сулахай енче ларакан Уравăш, Хирпуç, Рункă çыннисем те Сĕнтĕрвăррипе Çĕрпӳ хулисем хушшинчен, Туçи таврашĕнчен куçса ларнă чăвашсем пулнă. Уравăшпа (ун чух ăна Туçи-Хирпуç тенĕ) Хирпуçĕнче тата тахçанрахах Алмантай-Унакассисемпе Имĕлтешрен куçса килнĕ çынсем те пурăннă. Çакна пула вĕсем Кушлавăш çыннисемпе çывăх шутланнă. Кушлавăшсем хĕр парас е качча илес тĕлĕшрен юнашарти Хапăс е Хумпуç уесĕсенчи ялсемпе мар, пуринчен ытла çав Уравăш-Хирпуçсемпе çыхăнса тăнă.

Çунса кайнă чиркӳ вырăнне 1841 çулта Кушлавăшра пысăк чиркӳ туса лартнă та ăна «Воскресение Христа» ятне панă. Ку чиркĕве пупсем чăваш ялне çĕнетекен чиркӳ тенĕ, çак майпа Хусан кĕпĕрнинчи чиркӳ епархийĕ Кушлавăш ялне «Воскресснски сали» текен ят пама сĕннĕ. (Ку вăхăтра чăваш хушшинчи чиркӳллĕ ялсене çапла чиркӳ ячĕсене парса: Воздвиженское, Введенское, Влаговещенское, Покровское, Никольское, Снасское сали теме тăрăшнисем пур çĕрте те пулнă. Сăмахран: Хапăс салине — унти чиркӳ ялĕпе Троицкое сали, Пасар-Аччи ялне — Воздвижснское сали тетерме тăрăшнă. Анчах та пуп таврашĕсем çапла тăрăшнинчен нимĕнех те тухман. Нумай чиркӳллĕ ялсем хăйсен чăвашла ячĕсенех хытă тытса пынă.) Пуп таврашĕсем Кушлавăша Воскресенски текен ят пани халăх хушшинче çирĕпленмен. Вăл Кушлавăш ячĕпех тăрса юлнă.