Электронлă вулавăш

Шкул çулĕсене ирттернĕ пӳрте кĕтĕм те ăна палласа илеймерĕм. Вăл лутраланнă та тăвăрланнă пек туйăнчĕ. Те ĕнтĕ куçăмсем кил-çурта казармăпа шайлаштарма хăнăхнăран килчĕ ку. Хĕлимун пичче авăнсах ларнă. Килте мар, урăх çĕрте, çын çинче курнă пулсан чĕнмесĕрех те иртсе кайнă пулăттăм. Кулнă чухне кăна мар, калаçнă чухне те тĕп шăлĕсем çуккине куратăн. Питçăмартийĕ путсах аннă. Куçĕсем тĕксĕмленнĕ. Халех ватти çитмеллех мар пекчĕ-çке. Хветура аппа та, упăшкине намăслантарас мар тесе пулас, лăпăс-лапăс тăхăнса янă, тутăрне çамки курăнмалла мар çыхнă. Çу кунĕнче пулин те урине кĕске кунчаллă кăçат тăхăннă.

— Служба пĕтерсех-и? — ыйтрĕ те Хĕлимун пичче аллине тăсрĕ.

Мĕн хуравламаллине пĕлмерĕм, мĕн сасăпа калаçмаллине те чухлаймарăм.

— Института кĕме ячĕç, — терĕм те, хăйне тĕсенине ан систĕр тесе, Хĕлимун пиччерен пăрăнса кайрăм, Хветура аппана алă тытрăм.

— Чупса кил-ха, Хĕлимун, лавккана, килте сых ятне ним те пулмарĕ.

Хĕлимун пичче тум улăштарма тытăнчĕ те, вăл йăраланнине, мăшăлтатнине пăхса ларнă май шеллемесĕр те тӳсеймерĕм.

— Арçук ăçта вара? — темле чĕлхерен вĕçерĕнсе кайрĕ çак ыйту.

Иккĕшĕ те илтмĕш пулчĕç. Манăн та Арçук ăçтине ыйтса пĕлмесен юрамастчĕ. Епле тесен те пĕрле шкула чупнă-çке, пĕрле выртса та тăнă, юнашар парта хушшинче ларнă...

Хветура аппа алăк патĕнче кĕтсе тăракан упăшки патне пычĕ, мана илтмелле мар тем каларĕ, укçа тыттарчĕ, вара сĕтел хушшине кĕрсе ларчĕ.

— Ан ютшăнах, вырнаç ху пĕлнĕ пек.

Пур-çук укçапа та пулин кучченеç е парне кӳмеллеччĕ те çав. Юрĕ-ха, салтак тесе каçарĕç. Кайран, укçаллă чухне, майне тупайăп. Пӳрт ăшчиккине сăнатăп. Улшăннă та пек, улшăнман та пек. Мана ăсатса янă каçхинехине ним те асаилтермерĕ. Арçук япалисем те курăнмаççĕ. Ирĕксĕрех тĕшмĕртме тивет. Пĕр-пĕр çĕре ĕçлеме кайман-ши, авланса уйрăлса тухман-ши? Арçук ăçта тесе ыйтнине иккĕшĕ те илтрĕç, анчах хуравламарĕç. Апла пулсан вĕсен Арçук çинчен хавасланса калаçма сăлтав çук. Пуçа чикрĕм те шăпах лартăм.

Хветура аппа ман çинчен куç илмест. Чăваш хĕрарăмĕ салтака кирек хăçан та сума сунă, хисепленĕ. Хам та ĕнтĕ лăп-лап пуласшăн мар. Китель тӳмисене, значоксене, эмблемăсене йăлтăртатакан пуличченех тасатнă, атă пуçĕнче сăна курма пулать. Чĕн пиçиххине туртса çыхнă. Ним усăнса-çакăнса тăраканни те çук ман çумра.

— Пирĕн, сан пек, салтака та юрăхлă пулаймарĕ, — терĕ те, йӳçĕ эмел ĕçнĕ пек, пит-куçне илемсĕрлетрĕ. — Салтак пулмарĕ пирĕн çемьере... Ку тата мĕн пит нумай çӳрет? Хĕлимуна калап-ха...

— Кама та пулсан тĕл пулчĕ пулĕ те...

— Пăрахнă вăл халь унчченхи йăлине, паллан-пĕленпе сăмах вакламасть. Куртăн пуль, типсех ларнă. Ăна кура хам та япăхсах пыратăп.

Арçукшăн ăш хыптарнине тĕшмĕртетĕп-ха, анчах мĕн пулса тухнине кăна пĕлместĕп.

Хĕлимун пичче сассăр килсе кĕчĕ те сĕтел çине тулли кĕленче, томатланă килька консерви, кăлпасси тăрăхĕ кăларса хучĕ, хăй ман çума хăшлатса пырса ларчĕ.

— Çырăвусене пурне те усратпăр. Сăнӳкерчĕкне те стена çинех çакса хутăмăр.

Юлашки çур çулта ма пĕр хурав та памарăр тесе ыйтасах килет те — чăткаласа тăратăп, Хветура аппа яланхи пекех ăслайлăн те васкамасăр сĕтел тирпейлерĕ.

Черккесем кăларса лартсан Хĕлимун пичче ман çумран тăрса кайрĕ, сĕтел пуçĕнчи пукан çине ларчĕ, кĕленче уçма васкарĕ. Аллисем чĕтремеççĕ-ха хăйĕн. Черкке тултарнă чухне пĕр тумламне те сая тумарĕ. Пурне те пĕр пек тултарса пачĕ.

— Çĕршыв парăмне татнă ятпа пултăр, — терĕ те куç хупса ĕçсе ячĕ.

Хветура аппа черккине тута патне илсе пычĕ. Манăн вĕсенчен юлма юрамастех ĕнтĕ.

— Салтакра унта сыпкалама май килмест пуль, — терĕ Хветура аппа эпĕ аптăраса ларнине курсан.

— Пирĕн вăхăтра чару çукчĕ, — терĕ Хĕлимун пичче. — Пире кашни атака умĕн паратчĕç.

— Халь вăрçă вăхăчĕ мар, танлаштарса ан лар эс.

— Сысна лачака тупать, — терĕм эпĕ.

— Ку чухне амăш кăкăрĕнчен хăпсанах черкке патнелле туртăнаççĕ те, унта та ĕçекен ĕçет пулĕ çав, — шухăшлăн каласа хучĕ Хветура аппа.

Ытла та кăткăс-çке çынпа çын хушшинчи хутшăнусем. Карччамайланма тытăннă Хветура аппа çине, унтан пĕкĕрĕлсех ларнă Хĕлимун пичче çине пăха-пăха илетĕп. Пĕрре ыйтрăм-ха, Арçук ăçта терĕм. Илтмĕш пулчĕç. Тепре ыйтма хăюлăх çитерейместĕп. Калас килнĕ пулсан вĕсем паçăрах шамаллаччĕ тесе шухăшлатăп та, хама хам чаратăп. Темле майпа çавах Арçук ячĕ тухса кайрĕ ман çăварăмран.

— Хăй çук чухне çын çинчен калаçни лайăх япала мар, — татса та хучĕ Хĕлимун пичче.

— Ун çинчен урăххисем урăх çĕрте каласа парĕç, — терĕ Хветура аппа.

Апла-и, капла-и, пурпĕрех Арçук ятне аса илетĕпех тесе шутларĕç пулас та аслисем çине тăрсах ман çинчен, мĕн тума шутлани, служба мĕнле иртни çинчен калаçтарчĕç. Эпĕ халь ыран мĕн тăвассине те пĕлместĕп-ха. Виçĕ çула яхăнах çын аллинче пурăннă, командăсăр ним те туман хыççăн хам тĕллĕн пурăнма çăмăлах та мар. Çак самантра та пулин çавна туйса ларатăп. Командир ан ĕç, тăр та тухса кай сĕтел хушшинчен тесенех — «Есть!» тенĕ кăна пулăттăм. Халь манăн хамăн мĕн тума юранине, мĕн тусан аван маррине пĕлсе пурăнмалла. Ĕçес те килмест, апат та анмасть. Мĕн йӳтĕм тупса, мĕн сăмах каласа тăрса тухса каймаллине кăна пĕлместĕп, çавăнпа йăркаланса ларатăп. Сисрĕç кил хуçисем. Асаплантарас мар урăхран терĕç.

— Аслаçу килĕнче пулман-ха ĕнтĕ, унта та çитес килет пулĕ, — терĕ Хĕлимун пичче.

Хветура аппа пуçне чикрĕ.

— Тавтапуç апатшăн-çимĕçшĕн, — терĕм те яшт сиксе тăтăм.

— Хăналамалли ним те пулмарĕ çав, ан ятла ĕнтĕ, — терĕ Хветура аппа.

— Пурте пулнă. Унтан ытла мĕн кирлĕ?

— Килсе çӳреме ан ман. Кунтах ĕçлес тесен кунтах пурăнăн.

— Юрать, юрать, Хветура аппа. Сиртен ырă кăмăллă çын курман-ха эп.

Алăка хытă хупса хăварас мар, васкаса тухса каяс мар тесе кăна шутларăм.

Кĕнĕ чухне асăрхаман, кăнтăрла та хапхана сăлăпласа хураççĕ иккен. Икĕ çын пурнăçне такам килсе кансĕрлесрен, икĕ çын канлĕхне такам килсе пăсасран шикленеççĕ-ши? Е пачах урăх сăлтавпа. Килтен пурнăç тухса ан тарайтăр теççĕ-ши? Пурнăç сӳнес енне кайсан чăваш килĕсенче пуринче те чи малтан хапха, калинкке сăлăпланать....

Аслă урампа кайсан паллан-пĕленрен иртсе пĕтес çуккине малтанах чухларăм, манăн вĕсемпе калаçса вăхăт таткалас килмерĕ, тăвăр урамалла пăрăнтăм, унтан çырма тăрăх кайрăм, ун урлă каçсан вăрман хĕрринчи сукмак çине ӳкрĕм. Урасем çĕре перĕнмерĕç. Умра Веркка сăнĕ те Веркка ячĕ кăна пулчĕ. Хайхи кашкăрсем хăратнă вырăнтан иртнине те сисмен. Вăрмана кĕрсен те сывлăшĕ урăх пулнипе, те чун хавхаланăвĕ хăпарсах çитнипе тата хытăрах утма тытăнтăм. Умра хура мĕлке мĕлтлетсе илсен тин сывлăш çавăртăм.

Хурнайра шкулпа юнашар Мария манашкă пурăнать. Çавă пулах кайрĕ. Мĕнле чĕнмелле-ха ĕнтĕ ман ăна? Мария аппа темелле-и, Мария инке темелле-и? Кинемей тесен те вырăнлах пулассăн туйăнать. Ялта каланă пек, Мария манашкă тесен тата? Çапла шухăшласа утнă хушăра çак чарăнчĕ те тăчĕ. Пĕччен пурăнакансем яланах сисĕмлĕ çав. Куçĕ те витĕр вĕсен, хăлхи те çивĕч.

— Клим, эсĕ таврăнатăн-и? Тин кăна ăсатнă пекчĕ-çке. Вăхăт çитрĕ те-и?

Мĕнле чĕнем-ха тесе асапланни кăлăхах пулчĕ. Манашкă хăй сăмах пуçларĕ.

— Таврăнатăп ак, — терĕм мăнаçлăн.

— Яла кĕрсен çĕр çине тăсăлса вырт та тĕрĕс-тĕкел тавăрса килнĕшĕн аслă турра тав тума ан ман. Вăл пĕлсе-курса тăнă сан çулна. Вăл сана ют çĕрте хăварма та пултарнă. Анчах кунта кирлĕрех тесе шутланă. Аслаçупа асаннӳ ав иккĕшех юлчĕç. Ватăлмалăх кунра вĕсене пăхакан кирлĕ пулнине турă пĕлет. Ак çавăрса килчĕ те сана...

— Тете ăçта кайнă?

— Тету-и? Пуйма! Çĕпĕре! Чăвашсемсĕр пуçне унта, Çĕпĕрте, урăх халăх та çук пулĕ. Вербовщиксем килчĕç те, çур ял хускалса тухрĕ. Укçа параççĕ, çитсен выльăх-чĕрлĕх параççĕ, хваттер пур теççĕ. Астараççĕ чăвашсене. Чăваш ĕненекен çын, çавăнпа урăх çĕре каймаççĕ пулĕ... Эсĕ яла пăрахса ан каях. Сана салтака ăсатса ярсан тĕлĕк курнă эп. Халь йăлтах астусах та астумастăп. Анчах турă çав тĕлĕкпе сана ялтах пурăнмалла тесе калани сыхланса юлнă. Асаннӳрен ыйтса пĕл, ун чухне ăна каласа патăм тĕлĕке.

Мария манашкă вăрман варрине çитсен чарăнса тăчĕ. Йĕри-тавралла çаврăнкаласа илчĕ те кĕлĕ кĕллеме пуçларĕ. Тăрăшса, ĕненсе кĕлĕ мăкăртатрĕ. Эпĕ айккинерех пăрăнтăм та мĕн тăвать-ха ку тесе аптăраса тăтăм. Кайран ăнлантарчĕ. Çак вырăнта тахçан вăрман вăррисем, тутарсем, вăрман хуралçине вĕлернĕ пулнă, çавă çынсене тытать иккен. Ан тыттăр çынсене, манашкăна хăйне те канăç патăр тесе кашнинчех кĕлĕ кĕллет иккен вăл кунта.

Пулăшать-и, пулăшмасть-и тесе ыйтса тăмарăм ĕнтĕ, вăл мĕн те мĕн хăтланнине чăтăмлăн пăхса тăтăм. Кăсăк пек туйăнчĕ шур çӳçлĕ кинемей ачалла хăтланнине курма. Йĕкĕлтешес шухăшăм пулмарĕ хамăн. Кабанов хăйĕн пуласлăхне малтанах пĕлсе тăни шухăшлаттарчĕ. Тĕнчере çынна темле вăй, никама пăхăнман вăй, пăхса тăрать тенине ĕненесех килчĕ çавăн хыççăн. Халĕ те манашкă каланинче чăнлăх пур пек туйăнчĕ. Кĕллине вĕçлерĕ те мана атя темесĕрех малалла утса кайрĕ.

— Каçхине çакăнтан иртсе кайнă чухне ялан шăнкăрав сасси илтĕнет вара. Шăнкăравлă лашапа çӳретчĕ çав вăл, вăрман хуралçи. Ăна лайăх астăватăп.

Чĕнмесĕр утрăм манашкăпа юнашар. Пурне те пĕлекен çын пулсан калатăрччĕ вăл мана ыран мĕн кĕтнине. Мĕнле хăйса ыйтам-ха? Çул вĕçлениччен епле те пулин ыйтасахчĕ.

Манашкă çулне кура мар вашлаттарса утать, хăшкăлта та ермерĕ, тар тухса та канăçсăрламарĕ. Тепĕр çамрăк çын та ăмсанма пултармалла ун уттине.

— Ялтах юлас тетне?

— Каясах тенĕ пулсан çартанах кайнă пулăттăм. Унта пысăк стройкăсене кайма çыраççĕ. Ялтах тĕпленес тетĕп те-ха...

— Тетĕн пулсан лайăх. Анчах сирĕн ӳсĕм телейсĕр пулчĕ. Турăран пăрăннă, çавăнпа вăл. Юлашки хут чиркӳре хăçан пулнине астăватна?

— Анне сыптарма илсе кайнăччĕ... Чиркĕвĕсем те çывăхра çук-çке.

— Çывăхри-аякрине пăхса тăмалла мар. Мана та çӳреме çăмăл мар. Вăтăр çухрăмах капашать. Пĕрех çӳретĕп.

— Сана уншăн укçа параççĕ, — темле тухса кайрĕ çак сăмах.

— Укçашăн мар, укçашăн мар. Укçи вăл мана, пĕччен çынна, çиткелесе пырать. Унтан илнĕ укçана тăлăх-турата валеçе-валеçе паратăп. Турă укçи турă чунĕсенех пултăр тетĕп.

— Пĕтĕм ӳсĕм çылăха кĕмен ĕнтĕ. Кам çылăхлă, çавна айăпланипе çитмеллеччĕ.

— Туррăнне пирĕн пĕлмелле мар. Вăл çынна тĕрĕслет. Çылăхне каçарттартăр тесе чăтăмлăн тĕрĕслет. Сирĕн ӳсĕм вара турă еннелле çаврăнас вырăнне унран тарса та тарса пычĕ. Сана çыра-çыра пĕлтернĕ пулĕ ĕнтĕ. Кам мĕншĕн ларнине пĕлетĕн пулĕ.

— Çук-çке, — хыпăнсах ӳкрĕм эпĕ.

— Яла çитрĕмĕр акă. Ман каласа пама май килмерĕ. Асаннӳнтен ыйт, — терĕ те Мария манашкă ял хушшинче йыт-качкаран хӳтĕленем тесе патак шырама çулран пăрăнчĕ.

Чунăм кĕрсех кайрĕ. Манашкă каланă пек, вăрмантан тухнă-тухман çĕре тăсăлса выртрăм. Кам курман, вăл пĕлмест. Ĕсĕклес килет, сывлăш тăвăнса ларчĕ, çĕр ăшши куçăмри куççуле вĕретсех ячĕ пулас та, пите пĕçерсе юхса анчĕ. Пĕр хускалми выртрăм та выртрăм. Мĕн тери кĕтнĕ иккен мана тăван çĕрĕм. Мĕн тери тунсăхланă тата хам.

Ура çине тăрсан хама ӳсĕр çын пекех туйрăм, урлă та пирлĕ пускаласа утас килет, хăлаçланас килет. Çапах Веркка умне упи-супи пырса кĕреймĕп. Шăнăрсене хытартăм. Кителе пĕр тӳме юлмиччен тӳмелерĕм, çӳçе тураса якатрăм. Çирĕппĕн пусса утса кайрăм. Ял тăрăх та çаплах сумлăн утса пырас килчĕ.

Фельдшер пунктне çитсен тепĕр хут тирпейлентĕм. Яри уçса ятăм алăка. Сĕтел хушшинче Веркка мар, куçлăхлă хĕрарăм лара парать. Вăл ман еннелле çаврăнчĕ те çăварне карса пăрахрĕ.

— Мĕн ĕçпеччĕ? — типпĕн ыйтрĕ куçлăхлă хĕрарăм. Кам-ха ку тесе тĕшмĕртме хăтлантăм, анчах хĕрарăма никам вырăнне те кайса хураймарăм. Эпĕ ăна хальччен курман.

— Веркка ăçта? — май килнĕ таран айшатăнрах ыйтрăм.

— Кам тетĕн?

— Веркка, ара...

Хĕрарăм пуç пăркаласа илчĕ: нимле Верккана та пĕлместĕп...

Çаврăнса тухса каям-и тесе шухăшласа тăнă вăхăтра хĕрарăм каласа хучĕ:

— Ман умĕн ĕçленĕ хĕрачана шыратăн пулĕ-ха? Эп ăна курман çав. Вăл фельдшер пунктине питĕрсе илнĕ те уççине сельсовета парса хăварнă. Эпĕ унсăрăнах йышăннă. Çын тупайманнипе вăхăтлăха тесе мана, пенсири çынна, ячĕç.

Манăн хам камне калас килмерĕ, хĕрарăм тени сăмаха сарса яма юратать те, Хурнайра ман пирки кăна элек çӳрĕ тата. Тухрăм. Асанне мĕн пĕлнине каласа парĕ-ха тесе шутларăм та асатте килнелле уттартăм. Вăрмантан тухсанах кăкăра тултарса тăнă тивлетлĕх таçта кайса çухалчĕ. Ун чухне савăннипе ĕсĕклес килетчĕ, халĕ — урăх сăлтавпа. Питĕрнĕ те тухса кайнă... Ашшĕ-амăшĕ патне мар пулĕ те? Ун пек пулсан та çырса пĕлтермелле. Çитменнине, вăл пĕччен мар-çке. Хальччен вартан тухнă ĕнтĕ вăл та... Кукамăшĕ патне кайса килем мар-ши? Йăлтах анраса кайрăм. Çапах шухăшла-шухăшла вĕçне тухаймарăм, таврăнсан уйрăм-уççи пулĕ-ха терĕм. Кунта та ним те пĕлеймерĕм. Служба пĕтерсе килнĕ çамрăк пек те мар, чир пусса лартнă çын пек уткаласа пыратăп ял урамĕпе.

Асанне ватăлнă пек мар, çамрăкланнă пек курăнчĕ тата. Асатте те ним чухлĕ те улшăнман. Кайнă чухне мĕнле пулнă, çаплах юлнă. Çав тери тарават кĕтсе илчĕç мана. Кун пеккинех кĕтменччĕ те.

— Çул таврăнса ывăнтăн та пуль, выçса та çитрĕн пуль. Тăхта, счас хатĕр пулать пурте. Мунчине ăна хăвах хутса ярăн...

Асатте килĕ çуралнă кил пулсан та темшĕн ăшă пек марччĕ, халĕ вăл пачах урăхла иккен.

Асанне икĕ ывăлĕнчен пĕрне те ятпа каламарĕ, ман аттене асли терĕ, тетене кĕçĕнни терĕ. Çапла вара, аттепе анне те нумаях пулмасть килсе кайнă иккен.

— Мансам вĕсене, вĕсем ӳстермен сана. Иккĕшĕ те ĕçкĕ пирки кăна шухăшлаççĕ. Кĕçĕнни çемйине пуçтарса тухса кайрĕ. Тĕпе эсĕ юлтăн. Сана пӳрнĕ. Ним турткаланса та ан тăр.

— Вĕренме кĕресшĕн-ха эпĕ. Çавăнпа çартан иртерех ячĕç.

— Вĕренмелле тĕк вĕренĕн... Аслаçу килĕ санăн пулать... Ăна пӳлĕх хăй палăртса хунă.

Асанне ман çума пырса ларчĕ. Хыткан аллипе ман пакунсене шăлкаласа пăхрĕ, асăрханса, пĕçерекен япалана тытнă пек, ман значоксене перĕнчĕ. Савăнать ĕнтĕ ватă чунĕ. Савăнтăрах.

— Пĕлтĕр кĕçĕн ухмаххи нӳхреп çинче çĕлен курнă та çавна çапнă. Вĕлерем тесе. Тустартăм хăйне, ним те ăнланмарĕ. Кил çĕленне тивме юрать-и? Кил çĕленĕ пăхса тăрать пире. Хăй тухса каясса пулчĕ çакă. Саланать иккен килĕмĕр-çуртăмăр тесе хăраса пурăнаттăм-ха. Нумай пулмасть нухреп çинчех çĕлен куртăм. Тӳрех сана асаилтĕм. Эсĕ килетĕнех тесе шухăшларăм. Çаплах пулчĕ те... Сана пултăр пĕтĕм пурлăхăмăр... Вĕренме ăна ĕçлесе те вĕренме пулать. Халь ялта çамрăксем ĕçсĕр лармаççĕ. Техника нумай.

Эпир калаçнă хушăра асатте те кăштăртатса ман çума ларчĕ. Асаннене пӳлмерĕ, ыйту-мĕн памарĕ. Туйине пĕç хушшине хунă та янахне каçăртнă. Куçĕсем кăмака çамкине-и, мачча хăмине-и, таçталла тĕлленĕ. Асаннен калаçас кăмăлĕ хухманччĕ-ха, анчах çул таврăннă çынна сăйламалла та, тăрса утрĕ. Асатте шăппăн каласа хучĕ:

— Çĕршыва юрăхсăр çын йăхра пулмарĕ-ха... Ят тухсан пурте каçуннăй тум тăхăнма тивĕçлĕ пулчĕç. Маттур, ырлатăп... — Тата кăшт ларсан хушса хучĕ: — Ял çинче çӳреме намăс мар...

Эпĕ таврăннишĕн савăнни те, ман кун-çул пирки пăшăрханса шухăшлани те, хăйĕн ватлăхне пуç тайни те — пурте-пурте çак сăмахсенче пулчĕ те ĕнтĕ. Асатте çине пăхса мĕн чухлĕ шухăшламан-ши: çамрăк чухне те çавах пулнă-ши? Асаннене мĕн сăмахпа çавăрайнă-ши?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн