Электронлă вулавăш

1992 çулта Шурча вăрçи пулса иртнĕренне çĕр аллă çул тултарчĕ. Паллă пăлхав вăл пирĕн халăх историйĕнче.

Чăвашсем унччен те пусмăрçăсене хирĕç пуç усса ларман-ха. Россия нуши кирек хăçан та пирĕн нуша пулнă. Вырăс çĕрĕнчи восстани вучĕ чăваш халăхĕн чĕрине те вут хыптарнă. Степан Разинпа Емельян Пугачев ертсе пынă хресчен вăрçисене (1670—1671 çулсем; 1773—1775 çç.) чăвашсем те активлă хутшăннă. Ку пăлхавсем феодализма хирĕç çĕкленнĕ çапăçусем пулнă. Шурча вăрçинче чăваш халăхĕ тата тепĕр хут патша тытăмне хирĕç пуртă-сенĕк çĕклесе пăхнă.

Мĕн сăлтавпа пуçланнă-ха 1840 çулсенчи чăваш çĕрĕнчи çав пăлхавсем? Пĕр енчен, кăшт маларах пулса иртнĕ Ейĕк¹ тăрăхĕнчи халăхсен пăлханăвĕн сулăмĕпе тейĕпĕр. Тепĕр енчен, чăвашсен те, ытти халăхсенни пекех, пурнăç хĕсĕнсе çитнĕ пулнă. Ун çумне пирĕн асаттесен ашшĕсем тӳссе пурăннă наци пусмăрне хушăр. Чиркӳ (тĕн) пусмăрне ан манăр. Халăх хушшинче вăл пăлхавсене чи пысăк çапăçу пулнă ял ячĕпе Шурча вăрçи тенĕ. Вырăс историне вĕсем çĕрулми пăлхавĕсем ятпа кĕрсе юлнă.

Мĕншĕн çĕрулми пăлхавĕ-ха? Патша правительстви çав çулсенче ирĕксĕрлесе-хăратса çĕрулми ларттарма тытăннă пулнă-мĕн. Анчах вăл çĕнĕ çимĕçе мĕнле лартмаллине-акмаллине ни хушаканнисем, ни хресченĕсем пĕлмен.

Чăвашсем ун чухне уйрăм улпут-хуçасем аллинче мар, патшалăх аллинче тăнă-ха. Хысна хресченĕсем тенĕ вĕсене.

1835 çулта I Микулай патша указĕпе Кăрмăш, Пăва, Чемпĕр уесĕсенчи чăвашсене хыснаран удел ведомствине куçăрнă. Вĕсен ĕнтĕ малашне патша эшкерне тăрантса-тумлантарса усрамалла пулнă. Урăхла каласан, патша хăй чăваш хресченĕсен улпучĕ пулса тăнă. Ун валли тӳлевсем пуçтарма кĕпĕрне хулипе уессенче удел кантурĕсем туса пĕтернĕ. Хресченсем мĕнле ĕçленине сăнаса тăма ялсенче вахтерсем (хуралçăсем) лартса тухнă.

Çав усал лискасенчен тытăнса патша таран — кама кăна тăрантман пуль çĕр ĕçлекен. Чăннипе те пĕр çын ĕçлекенни пулнă, çĕр çын ун ĕçĕпе рехетленсе пурăннă.

Чăваш çĕрĕ ĕмĕрех хĕсĕк пулнă. Çитменне тухăçсăр вăл пирĕн. Тислĕк тăкса çемçетсен çеç унта мĕн те пулин туса илетĕн. Тислĕк пултăр тесен выльăх нумай усрамалла. Выльăх усрама утă-улăм çителĕклĕ кирлĕ. Утă тума çарансем-улăхсем çук пирĕн.

Чи лайăх анасене пупа, удел кантурĕсене каса-каса панă. Ял çыннисенех вăл анасем çинче удел валли тырă туса илмелле пулнă. Çĕрне сухалама та, тыррине пуçтарса кĕртме те вахтерсем чăвашсене шăп кăна хăйсен анисем çинче ĕçлемелли вăхăтра хăваласа тухнă. Итлеменнисене пĕтĕм ял умĕнче вырттарса хулăпа çаптарнă, хупа-хупа лартнă, салтака тытса панă. Ахальтен мар ĕнтĕ чăвашсем кантур — чун илли тенĕ.

Халĕ эпĕр çĕрулмине иккĕмĕш çăкăр тетпĕр. Ĕлĕк ăна, çĕр аллă çул каялла, йывăç улми тенĕ принциппа, çапла уйрăммăн ăнланнă: çĕрулми тенĕ. Вырăссем тата тиркерех каланă: шуйттан улми тенĕ. Халь эпĕр çĕрулмине çеç мар, ĕмĕрех уйрăм çырнă çĕр çырли, хурăн çырли, шыв арманĕ, çил арманĕ сăмахсене те пĕрле çыра пуçларăмăр тем? Унта та кунта шывармань, çилармань тенисене куратăн...

Ку сăмах май пултăр.

Çапла вара пирĕн иккĕмĕш çăкăр — вилĕмсĕр çĕрулми Кăнтăр Америкăран Российăна вунсаккăрмĕш ĕмĕрте килнĕ теççĕ. Çĕнни çĕнет, анчах часах мар. Малтан çĕр улпучĕсем хăйсен хресченĕсене актаркаласа пăхнă пуль ĕнтĕ. Хăна-вĕрле пуçтарăнсан хальччен пулман çимĕçпе тĕлĕнтерме².

Çĕрулми пирĕн çĕр-шывра тепĕр çĕр çултан та халăх хушшине ытлашшиех сарăлайман-ха. Ирĕксĕрлесе актара пуçласан хресченсем пушшех хăраса ӳкнĕ. Ырă япалана çынна кам ирĕксĕрлесе сĕнтĕр тенĕ вĕсем. Пĕр енчен, çĕрулмине, хальхи пек, тислĕк тăкса çемçетнĕ пахчана мар, хирти хăр анасем çине акма хушнă. (Хресченсем ăна чи начар ана çине лартма тăрăшнă). Ни çумламан ăна, ни купаламан. Çавăнпа ун тухăçĕ те хăйне кура çеç пулнă — темиçе такана вĕт çĕрулми.

Хресченсем çĕрулмине выльăхсене парса ан пĕтерччĕр тесе пуçлăхсем ăна ялта пĕр çĕре пуçтарса хума хушнă, шăтăк алттарнă. Савăнса кайса тăкнă чăвашсем хăнахман çимĕçе. Çиелтен çĕр улмине улăмпа витнĕ, хăмасемпе пусарнă.

Хĕлле шакăрах шăнса ларнăскере, çуркунне каялла хресченсене валеçсе панă, акма сĕннĕ. Апла çеç те мар-ха, мăннисене хăратса уя хăваласа тухнă, ĕçлĕр, акăр, унсăр яла кĕртместпĕр тенĕ.

Ирĕксĕр хăваласа пуçтарсан райран та тухса тарать тет этем. Хресченсем килĕшмен шăн çĕрулмине лартма. Кирлĕ пулсан ăна эпĕр хамăрах лартатпăр тенĕ.

Шупашкар, Çĕрпӳ, Етĕрне, Чикме уесĕсенчи хысна хресченĕсене, чăвашсемпе çармăссене, патшалăх валли çĕр уйăрса пама хисте пуçланă. Вăл çĕр лаптăкĕ çинче туса илнĕ тырă мукаçей кĕлетне хывма кирлĕ тенĕ. Сых ятне имĕш.

Халăх кунпа та килĕшесшĕн пулман. Ма эсĕр унччен ятран пуçтарнă тырра урăх çĕре турттарса кăйрăр? Эсĕр пире, хир енчи чăвашсене улталанă пек, удела кĕртесшĕн. Итлемесен Çĕпĕре ăсатассипе хăрататăр. Çĕпĕр тĕк Çĕпĕр! Кирлĕ мар пире удел! Çĕр те памастпăр. Тĕп пултăр кантур тенĕ.

1838 çул патшалăх пурлăхĕсĕн министрĕ Киселев хысна аллинче тăракан хресченсен управленийĕн, полици тата суд таврашĕн уставĕсене хатĕрлесе ăна патша (I Микулай) çирĕплетсен хресченсен пурнăçĕ тата ытларах хĕсĕнет. Халăх ĕнси çинче ларакан тӳре-шарасен штачĕ хутшăнать. Кĕпĕрне хулинче Хусанта патшалăх пурлăхĕсен палати уçăлать. Уессенче округ пуçлăхĕсемпе вĕсен помощникĕсене — сĕлĕхсене тупса лартаççĕ.

Инкекпе синкек юнашарах тет. 1838 çулпа 1841 çулта чăвашра тыра пулмасть. Çитменне 1842 çулхи хĕл тӳсме çук сивĕ килет. Выçă вилеççĕ çынсем, сивĕпе аптраççĕ, чир-чĕрпе тăкăнаççĕ. Чи такăр çул ялпа ял хушшинче мар, ялпа çăва хушшинче пулать. Хаяр вилĕм умĕнче ĕмĕртен йăваш тенĕ чăвашсем тăвăлса çитеççĕ. Паян мар тăк ыран вилес çынсене нимĕн те хăратмасть. Ял старастине пăхăнми пулаççĕ вĕсем, ĕçме-çиме шыраса пынă пупсене хӳтерсе кăларса яраççĕ.

Патшалăх пурлăхĕсен Хусанти палатин управляющийĕ Нефедьев Шупашкар уесĕнчи чăвашсемпе çармăссем пăлханни пирки хăйĕн министрне 1841 çулхи декабрĕн 31-мĕшĕнче çапла çырса пĕлтернĕ:

«...В переданных мне господином губернским прокурором просьбах от имени целых обществ, чуваши и черемисы Чебоксарского округа начали жаловаться на то, что их заставляют сеять картофель, вводить общественнуго запашку, собирать в магазеи хлеб, и при этом изъявляя опасения быть обращенными в удел, ходатайствовали об оставлении их в первобытном состоянии... Я не мог не заметить, что в Чебоксарском округе есть люди, которые колеблют умами простодушных и, можно сказать, полудиких жителей.

...Имея в виду, что в прошедшем году в Пермской губернии по подобному колебанию умов поселян, от посевов картофеля возникло возмущение и, желая предупредить оное в Казанской губернии, я немедленно сам отправился в Чебоксарский округ сколько для успокоения встревоженных умов, столько для личного удостоверения в справедливости всех доведенных до меня сведений; о нем 20 декабря № 308 дав знать Палате государственных имуществ, предложил ей поспешить распоряжением касательно лиц, возмущающих умы казенных крестьян.

В этом случае предметом действий моих было то, чтобы в самом начале прекратить возникающее в чувашах и черемисах волнение, и чтобы при своем личном удостоверении тотчас на месте пресечь доведенные до моего сведения беспорядки».

Тӳре-шара хресченсене çаратнине пытармасть Нефедьев. Вăл çапла çырать:

«...окружный начальник Лебедев, уверив чуваш в освобождении от посева картофеля и запашки озимового хлеба для засыпки в магазины, взял с них за то по 20 копеек с души, но после свое слово не сдержал; сверх того в сентябре месяце собрано с них на неизвестные им предметы по 1 руб. 19 коп. и 12 коп. с души и что по третий год собирается с них по одной пудовки ржи и постольку же овса.

...Для освобождения от посева картофеля и запашек собрали иные по 20 копеек, другие по 30 и 50 копеек с души и деньги отдали окружному начальнику Лебедеву же.

С крестьян собирается от 12 до 14 копеек на наем лошадей для окружного управления. В селах Красном Яру, Помьялах и Кужмаре происходил в пользу окружного начальства Лебедева денежный сбор еще с 1839 года в разное время за освобождение от квартирования у них цыган.

Независимо от этого я открыл по Чебоксарскому округу беспорядки и злоупотребления по лесной части. В декабре месяце за прошедшего 1840 года за дозволенную вырубку лесов выдавались не установленные билеты, а записочки на простой бумаге; жители сел Тогаева и Сотникова за дозволение вырубки леса заплатили окружному лесничему Жабицкому: первые с 422 душ — 211 руб., а последние с 300 душ — 156 руб. ассигнациями, а в казну поступило с первых 145 руб., а с последних 73 руб. 53 1/2 коп. ассигнациями.

1-го января 1841 г. жителям с. Тогаева была выдана такая же записка на позволение собрать с поселян близ Сотниковско-Тогаевской корабельной рощи оставшихся от заготовления в 1834—35 и 1838—39 годах хаутных дубовых штук, вершинных кряжей, сучьев и проч.; за эту записку заплачено лесничему Жабицкому с 442 душ 126 руб. ассигнациями, но в записке или квитанции напротив никакой суммы не выставлено, кроме 15 коп. серебром, следующих за гербовый лист; к тому же за вырубку для домашних надобностей хворосту и лык собирается с них по 22 коп. за хворост и по 10 коп. ассигнациями с души за лыки, но билетов никаких не выдается.

Конно-лесными объездчиками собирается с жителей хлеб, часть коего, в количестве одного куля ржи и куля овса, доставляется на подводах окружному лесничему в город Чебоксары.

За уборку вершин и сучьев, оставшихся от заготовления лашманами корабельных дерев, собрано с Введенского сельского общества в пользу окружного лесничего Жабицкого по 25 коп. с души, о чем еще в апреле месяце было донесено окружному начальнику Лебедеву сундырским сельским старшиною Журкиным. Номер никаких не последовало.

...Что же касается до уклонения чуваш от посева картофеля и учреждения запашек, то как я ни старался внушить им о пользе и необходимости оных, но чуваши отозвались, что производить их не хотят, и когда я вразумлял их, что они могут быть почтены бунтовщиками, что это высочайшая воля государя императора, то... чуваши деревни Малой Тимирчи Матвей Артемьев с товарищами решительно сказали: «Пускай, что будет, то и будет. Сибиръ так Сибирь, но хотят жить по-старому».