Электронлă вулавăш

Хучĕсем васкавлах пулман. Ытти чухне васкавлă мар теме те юраман вĕсене, анчах кĕтмен çĕртен килсе капланакан ĕçсемпе çак самантра татса памалли ыйтусем хушшинче ку хутсем пĕр кун-икĕ кун выртма та пултарнă. Выртасса вара, тĕрĕссипе, пĕр-икĕ кун çеç те мар, эрнене яхăнах сĕтел çинче выртнă вĕсем.

Вăхăчĕ канăçсăр та шиклĕ пулнă. Сенат площадĕнчи тĕтĕм сирĕлсе çитеймен, Францие вут хыпса илнĕ. Унтан Польша çĕкленнĕ. Хресченсем улпутсене вĕлернĕ. Салтаксем пăлханнă. Кавказ çаплах парăнман.

Июнь варри тĕлнелле тата Питĕрте çынсене мур хирме тытăннă. Хăрушă чир кĕçех таврари хуласене сарăлнă...

Çанталăк çунтарса ярасла пĕçертнĕ, тусан мăкăрланнă, вăрмансем çуннă. Çумăр çуман.

Патша çемйи Петергофран Патша Салине куçса пынă. Йĕп хыççăн çипписем те юлман: его величество патшан собственнăй текен канцедярийĕн III-мĕш уйрăмĕ, кадетсен корпусĕ, хитре хĕрсемпе хĕрарăмсем.

Хулана халăх тулса ларнă.

Çапла, ку хучĕсем ытла васкавлах пулман. Анчах ытти докладсемпе пĕрле Бенкендорф паян вĕсене те илчĕ.

Юлашки çулсенче çĕр-шыв хуçи Николай Романов патша мар, жандармсен шефĕ Александр Христофорович Бенкендорф генерал пулнă. Раççей тăрăх каркаланă эрешмен картин пур çипписем те ун аллкне пынă. Жандармсен корпусĕ, вăрттăн агентсем, çар... Кашни хулара мар, кашин присутствире, кашни кĕтесре унăн хăлхасем, куçсем пулнă.

Арăмĕ çинчен упăшки, упăшки çинчен арăмĕ, ашшĕ-амăшĕ çинчен ачисем пĕлтерсе тăнă. Хайне кирлĕ çынсене Бен-кендорф куçа курăнакан енчен мар, тӳнтер енчен пăхсă шыранă. Тытăнман вăрă, вăрттăн аскăнакан çьш, службă-ра карьера тума ĕмĕтленекенсем — пурте юранă ăна.

Ĕçсем нумай пулнă. Хăш-пĕр кун вуншар пакет пынă. Сайра пĕрре пушă кунсем те килсе тухкаланă ĕнтĕ. Ун пек чух Бенкендорф патша патне, паянхи пек, маларах пынă хутсене илсе кайнă: «Кур, çĕр-шывра епле хăрушă, кашни кунах усал хыпар килсе тăрать, эп пулмасан сана...» Малаллине Бенкендорф хăй ăшĕнче çеç каланă, анчах вăл палла пулнă: эп пулмасан сана тахçанах пĕтермелле...

Граф çав тери çемçен калаçнă, йăвашшăн кулкаланă, шӳт тума юратнă, хĕрарăмсен чĕрине час парăнтарнă. Такам лаши айне пулса вĕчине хуçнă йытта вăл кӳмине йăтса хунă та лазарета кайса леçнĕ. Çемçе кăмăллă нимĕç куçĕнче куççуль йăлтăртатнă. Çав вăхăтрах вăл пилĕк декабриста çакса вĕлернĕ ир, 1826 çулхи июлĕн 13-мĕшĕнче, ним пулман пекех, такан патĕнче шăлĕсене шăрпăкпа чакаласа тăнă. Бенкендорф Раççей тӳпинчи аслатиллĕ пĕлĕте аса илтернĕ. Кашни самантрах унтан аçа çапса çунтарма та, çил-тăвăл тухса аркатса кайма та пултарнă.

Кӳме патша керменĕ умне çитсе чарăнсанах Бенкендорф шăлса якатнă хăйăр çине сиксе анчĕ. Çил вĕрнипе уçнă пек, кĕленче алăксем пĕр сассăр уçăлса кайрĕç. Ылтан-кĕ-мĕлпе çиçсе тăракан тумтирлĕ улăп-швейцар пуçне тайрĕ те генерал шинельне илчĕ. Кӳмери пăчă сывлăш хыççăн вес-тибюльте пит-куçа сулхăн çапрĕ. Фельдъегерь шăппăн хирĕç чупса иртрĕ. Мрамор колоннăсем çумĕнче, юпа пек, дежурнăй офицерсем хускалмасăр тăраççĕ. Вăрăм чалхаллă камер-лакей тайăлчĕ.

Никама сывлăх сунмасăр, никам çине пăхмасăр, çав вăхăтрах пурне те асăрхаса Бенкендорф пысăк тĕкĕр умне пырса тăчĕ. Тĕкĕр çинче малалла тухса тăракан янахлă хитре этем курăнчĕ. Вăл сарлака та çӳллĕ çамкаллă — ытла та çӳллĕ çамкаллă! (Кăшт каçăрăларах пăхсанах пуç тӳпинчи çӳç курăнми пулать). Хытканрах та тӳп-тӳрĕ кĕлеткеллĕ. (Ун пеккине Александр Христофорович «салтак кĕлетки» тет). Тăнлавĕнчи çӳç пайăркисене, патша пек, куç хуринелле тураса якатнă. Çинçе бакенбард вĕçĕсем, турккă кинжалĕ пек, усси тĕлĕнче пăлтăр! малалла çаврăнаççĕ.

Хĕрĕх çиччĕре пулсан та тĕреклĕ те çамрăк сăнлă-ха генерал-адъютант!

Вал сарлака пусмапа иккĕмĕш хута хăпарчĕ те мĕлке пек сас-чĕв тумасар çӳрекен лакейсем хушшипе коридор тăрăх утса кайрĕ.

Çийĕнчи мундирĕ пекех вĕр-çĕнĕ сăнлă поручик, çĕне флигель-адъютант, приемнăйра шалти пӳлĕме кĕмелли алăк çине кăтартрĕ:

«Сире кĕтеççĕ, ваше сиятельство. Халĕ çеç ыйтрĕç...»

Алăк çемçен уçăлса хупăнчĕ. Тем пысăкаш пӳлĕм варри тĕленче пысăк сĕтел ларать. Ун йĕри-тавра темиçе пукан, пĕр кресло, сылтăм енчи стена çумĕнче те пукансем. Кресло хыçĕнче урайĕнчен маччана çити — Николай Павлович пиччĕшĕн — 1 Александр патшан сăнĕ тăрать. Унпа юнашарах, кĕтесре — «салтак» кравачĕ: хăма пек лапчăк тӳшекпе хытă минтер, пустав çи витти. Вырăнăн ури вĕçне кивĕ шинель чĕркесе хунă. Стена çумĕнче — шпагăсем, кĕмĕл, пăхăр, ылтăн авăрлă кинжалсем, пистолетсем...

Патша вилнĕ пиччĕшĕн сăнне тӳртĕн сетел хушшинче кресло çинче ларать. Вăл пур тӳмисене те тӳмеленĕ çăмăл хура сюртукпа, погонсăр. Умĕнче — çар картти, хунчăкăшĕн — Прусси королĕ III-мĕш Фридрих Вильгельмăн бюсчĕ, хутсем. Николай та, Бенкендорф пекех, пысăк çамкаллă, яка шурă ӳтлĕ, хитре.

Кабинетра пурте тăватăм кунхи, пилĕкĕм кунхи пекех, пĕр Николай сăнĕ çеç урăхла: тĕксĕм те сивĕ.

«Сире сывлăх сунатăп, ваше величество».

«Тĕпелелле иртĕр».

Чăн, патша Бенкендорфа хирĕç, ĕлĕкхи пекех, ура çине тăрать, ăна çурăмĕнчен лăп-лăп-лăп çупăрланă пек туса сĕтел тепĕр енне пукан çине пырса лартать.

«Тархасшăн, тархасшăн, граф. Эпĕ хале кăна сирĕн çинчен аса илнĕччĕ. Çылăхсăр çын сăмах çинех çитет теççĕ...»

«Ох, ваше величество, çылăхĕ пирки калама та кирлĕ мар ĕнте. Мĕнле кăна çĕр тӳссе тăрать».

«Но, но, граф...» — текелесе Николай сĕтел урлă Бенкен-дорфа пӳрнипе юнанă пек тăвать.

Çук, улшăнмасть патша сăнĕ. Генерал-дипломат шахмат фигури-хыпарсене куçаркалама тытăнать. Пешка-хыпарсене сирсе тӳрех ферзя мала кăларать.

«Патшамăр, виçĕм кун пирĕн паттăр çарсем Польшăри пăлхава пусарнă...»

Николай тăрать те стена çумĕнчи кинжалсем еннелле çаврăнса кăпăк пек шурă аллипе кăкри çине виçĕ хутчен хĕрес хывать.

«Ну, тавтапуç, граф... Савăнтартăр. Каçхине молебен тума хушас. Эпĕ хам та Польшăри ĕçсене çак куяеенче пĕтереççĕ пулĕ тенĕччĕ».

«Сирĕн интуици питĕ вăйлă, ваше величество».

«Çар министрĕ пĕлет-ши ку хыпара?» «Чернышев патне часах çитекен мар ун пек япаласем...» — тет те Бенкендорф тĕленсе ытти кĕçĕнтерех фигура-хыпарсене хускататъ. Ферзьпе вăйă пуçлани ним усси те памасть: патша сăнĕ çав-çавах кичем, салху...

«Шульц генерала вĕлернĕ, патшамăр...»

«Да?.. Камччĕ-ха вăл — Шульц?»

«Леш Новгород хулинчи çар тухтăрĕ».

«?..»

«Эсир Гиппократ тесе тăрăхлаканни. Ваше величествана вăл пулă ăшаласа çитернĕччĕ». «Аха, аса илтĕм».

«Халер пăлхавĕ вăхăтĕнче çапса пăрахнă».

«Мухтав турра, халĕ вăл пăлхава пусарнă ĕнтĕ».

«Çапла, ваше величество. Эсир хăвăр кайса çӳрени пулăшрĕ. Сирĕн план тăрăх туса пынă пулсан ăна тахçанах пусармаллаччĕ».

Хăйне мухтанă чухне Николай ĕçне пăрахсах итлекенччĕ, халĕ ăна та итленĕ-итлеменех ирттерсе ячĕ.

«Кам вĕлернĕ-ха ăна?»

«Сурбанов тенĕскер. Парижа илнĕ çĕрте çапăçнă салтак».

«Сурбанов? Мĕнле... мыскаралла хушамат. Мана вăл ĕç пирки Чернышев каласа панăччĕ».

«Çапла, ваше величество. Салтакĕ вăл чăваш, ваше величество».

«Чăваш? — тет те патша, мĕнле салтакне пĕлме тăрăшнă пек, хут çине тинкерет («Мĕскер вăл — чăваш? Çармăс-и? Тутар-и?»). — Эпир вăл салтака çĕр çынлă строй витĕр хĕрĕх хут уттарса кăлармалла тунăччĕ».

«Ăна пĕр уйăх каялла пытарнă, ваше величество».

Патша сăнĕ тата ытларах тĕксĕмленет.

«Мĕншĕн — пытарнă? — тесе шухăшлать вăл юратнă генералĕ çине кăмăлсăррăн пăхса. — Эпĕ ăна вĕлермелле туман-çке... Турра шĕкĕр, пирĕн халĕ никама та вĕлермеççĕ. Тăватă пин хут çапнине тӳсеймерĕ пулсан — хăй айăплă...»

«Çемйине Çĕпĕре ăсатмалла тунăччĕ». (Çĕпĕр? — çиçсе илет Николай пуçенче ачалла шухăш. — Тăршшĕпех сăнчăрлă этемсем çӳреççĕ пуль унта... Ăсатап, ăсатап...)

«Тĕп-тĕрĕс, ваше величество. Çемйине ăсатнă... Эпĕ сире урăххи çинчен систересшĕнччĕ. Ман çынсем пĕлтернĕ тăрăх, Сурбанов службăра тăнă чаçри командирсем декабристсем майлă шухăшлаççĕ».

«Лайăхрах йерлесе пĕлĕр, граф. Пĕлĕр те мана евитлĕр. Пăлхавçăсен тымарĕ ан юлтăр!» «Итлетĕп, ваше величество».

Ытти фигура-ĕçсене, фигура-хыпарсене хатĕрленĕ май ватă çерçи патша çине вăрттăн пăха-пăха илет. Мĕскер пулнă ăна паян? Мĕншĕн вăл кăмăллăрах калаçмасть, шӳт тумасть? Тен, таçтан усал хыпар илтнĕ? Пăшăрханмалли ĕçсем пур-тăр?

Çук, нимле хыпар та илтмен патша. Халер чирĕ сарăлса пыни çинчен те шухăшламасть вăл, нумай пулмасть Витебск хулинче вилнĕ пиччĕшĕ Константин Павлович пирки те пăшăрханмасть çак самантра. (Йывăр тăпри çăмăл пултăр, кашни вилекенпе вилме çук.) Унăн пуçĕнче йăлтах урăх шухăшсем, урăх ĕмĕтсем...

«Эпĕ сире çак хутсене кăтартасшăнччĕ, патшамăр», — çурма ыйтуллăн та çурма сĕннĕ пек каласа хурать Бенкендорф Николай умне икĕ тĕркем яка хут илсе пырса.

Патша канăçсăррăн хускалса илет те хура чернилпа тăрăшса çырнă хут çине шикленсе пăхать.

«Мĕнле япала ку, граф? Кам çырать?»

«Маслов полковник, ваше величество. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчен. Хăйне евĕр... интереслĕ документ».

«Интереслĕ эппин? Ăçта-ха?»

 

«ЗАМЕЧАНИЯ О СОСТОЯНИИ ИНОРОДЦЕВ, НАСЕЛЯЮЩИХ КАЗАНСКУЮ ГУБЕРНИЮ»

(Турăçăм, мĕн чухлĕ çырса тултарнă!) «Причнны, по которым народ сей (камсем? тутарсем-и?..) ...народ сей более подвержен угнетению, нежели русские, суть следующие: (Ак тата тепĕр... философ тупăнчĕ. Эх, çав калаçма, сӳтсе явма юратакансене! Пур çĕре те сăмсисене чикеççĕ!) ...суть следующие: 1. Опыты всех времен доказывают, что лучше всего управлять народом невежественным, нежели получившим хотя малейшее просвещение...»

 

Чăн сăмахăн суйи çук! Тĕрĕс! Анчах — кунта сан мĕн ĕç пур? Е эсĕ патша-и? Губернатор-и?

Патша хучĕсене уçкаласа алă пуснине пăхать.

«Маслов... Аха, Маслов иккен... пурне те пĕлет вăл. Çынсене вĕрентме тытăннă».

«Ватă çын-и вăл, сирĕн Маслов тени, граф?»

«Çук, ватă мар, ваше величество».

 

«Опыты всех времен...» Куна вуларăм пулас-ха эпĕ. «...начальствующие над чувашами всеми силами способствуют дальнеăшему распространению невежества: даже самый благонамеренныи исправник есть бесполезный начальник... (Пăх-ха эсĕ!) Чуваши — они не токмо, чтобы иметь какое-либо понятие о законах русских, но даже говорят немногие по-русски... С таким недостатком, что значит честный чувашин при следствии, перед судьей своекорыстным, все равно, что безгласная овца; его словам дают такой оборот, какой нужен следователю; руку за него прикладывает церковнослужитель, обязанный держать руку следователя потому, что и сам имеет с ним равное ремесло».

 

Çырсан-çырсан ку çын ман пата та çитсе тухĕ!

 

«Сенаторы Санти и Кушников ревизовали губернию по доносу г. Киселева и по жалобам поселян (1820 çултаччĕ-и-ха вăл?); все почти чиновники отданы были под суд... Явиое грабительство было поставлено на одну линейку с неосмотрительностыо... Суд должен был различить постепенность вины каждого и, по мере преступления, по-ложить наказание... Провинциальные же суды решили дело иначе. Посланные следователи по Казанской губернии почти все замараны, а отрешенные чиновники оправданы все до одного... Остались виноваты одни поселяне. Едва ли теперь найдется из нескольких тысяч жало-вавшихся хотя один на лице земли; большая часть из них бедственно погибли, пошли в Сибирь, жестоко наказанные под предлогами воровства, грабежа и других преступлений, а другие вконец разорены за то что показали собой худой пример: жаловаться на то, чего не можно было им терпеть.

После ревизии гг. сенаторов было несколько следствий о лихоимстве даже по высочайшему повелению; но все оканчивались тем, что обвиняемые оставались не только правы, чуть не святы. Обвинител. были чуваши, следователи — чиновники... Если они и хотели бы открыть истину, то мешало им сие сделать собственное корыстолюбие. Если сие не мешало, то им приказывали сверху сделать следстве так или иначе». (Охо!)

«Ужасно вообразнть, до чего может довести таковой порядок. Зло до безмериости увеличилось...» (Ак сана жандарм!)

«Чувашский народ до сего времени погружен еще в крайнее невежество, но он от природы добр, бескорыстен, миролюбив (генералсем çине алă çĕклекен халăх йăваш-и?); сделанная ему малая услуга обязывает его на целую жизнь благодарностью; трудолюбие его доказывается великим колйчеством вывозимого на пристаии волжского хлеба. С таковыми качествами народ сей должен был благоденствовать, если бы не был отдаваем в управление таких начальников, которые не лучшее имеют к нему уважение, как к вьючному скоту. Русский крестьянин никогда бы не дал так себя притеснять, он лучше умел бы объясниться на своем языке о том, что ему нужно. (Пĕлетпĕр эпир вырăс хресченĕсем мĕнле «калаçнине». Турă сыхлатăр); чувашин же есть внутри России иностранец».

 

Куç уменче сас паллисем сикеççĕ. Хутăшса каяççĕ. Çырăвăн вĕçĕ те, хĕрри те курăнмасть!

Çук, халер чирĕпе тăкăнакан халăх çинчен те, выçă вилекен ял çыннисем пирки те пуçне ватмасть çак самантра патша. Унăн урăх шухăшсем, урăх ĕмĕтсем...

...Качча кайнă хыççăн пĕрремĕш хут вăл ăна Царское Село паркĕнчи кӳлĕ хĕрринче курнă. Каçала енне сулăннă хĕвел. Вăрăм мĕлке ӳкернĕ çăкасем. Асамлă кӳлĕ... Натали сарлака шлепкепе, кĕлеткине калама çук илемлĕн палăртса тăракан хитре шурă платйĕпе пулнă. Хул урлă вăл херлĕ шаль тутăр уртса янă. Таса шурă ӳт, кăшт кăна чалăшрах куранакан пысăк хура куçсем, тăрхаларах пит... Натали патшана таçти улăх варринче ӳссе ларнă хитре чечеке аса илтернĕ. Ăна часрах, çынсем асăрхиччен, вĕсен алли пырса тĕкĕниччен, татса илсе пӳлĕме илсе каяс кил-нĕ. Анчах вунсакăр çулхи Натали Гончаровăпа юнашар унăн упăшки Александр Пушкин утнă.

Николай чĕринче кĕвĕçӳ туйăмĕ йăшăлтатнă. Мĕншĕн таврари чи хитре хĕр — çын аллинче?

 

«...Как поступают чиновники с чувашами в случае открывающихся дел, и какие употребляют способы к собиранию с них денег?

1. Случившееся в уезде убийство, скоропостижная смерть или самоубийство чувашенина влечет за собой по общему порядку следствие уголовное.

На следствие приезжают чиновник земской полиции, стряпчий, лекарь, а с ними от 15 до 40 человек: кучеров, дворовых людей, рассыльных, канцелярских служителей и военной команды.

Корм лошадям и столовое содержание всей толпы производится за счет поселян той деревни, в которую приехали делать следствие, продолжающееся иногда более недели. Пьянство на счет народа, всякого рода своеволие, прихотливые требования приехавших есть первые их действия.

Начинается следствие об убитом, умершем или удавившемся; здесь-то показывается в полном виде нравственность следователя, приехавшего на хлебное дело; осматривают умершего; забирают под караул соседей его, родственников.., перед глазамн их приготовляют деревянные колодки для закования кто окажется виновным (то есть ослушников воли судей); а между тем агенты следователей, знающие чувашский язык и набранные по большей части нз негодяев мещан.., внушают всеми способами мирным поселянам, чтобы они во избежаняе грозящей беды умилостивили судей, собравши для них по рублю, а иногда до два и по 5 рублей с души.