Электронлă вулавăш

— Эсĕ, инке, мана каччă тупса парас пирки çăвар ан уç, тав тăвассу килетех пулсан, урăхла сăмах кала.

— Мĕнле калас вара, ачам?

— Эпĕ вĕренесшĕн, инке.

— Вĕрен, ачам, тăрăшсах вĕрен. Сан умăнти çулу уçă пултăр. Вулама аванах пултаратăн пуль-ха?

— Мана Микулай пичче кĕнеке пачĕ, — терĕ Иркка, сиккелесе илчĕ. — Эпĕ сана шăрантарсах вуласа парăп.

— Вула, Иркка! — терĕç алăкран кĕрекен хĕрсем.

Иркка çаврăнса пăхрĕ, вăтансах кайрĕ. Вăл Тихха арăмĕпе шăкăлтатса пупленине кĕрсе тăнă хĕрсем çеç мар, Зоя Тимофеевна та итлесе ларнă иккен.

— Эсĕ, Иркка, уроксем пуçланиччен Николай Петрович панă кĕнекене вуласа пар-ха, — терĕ Зоя Тимофеевна.

— Сассу сан сар кайăк сасси пек, — терĕ Тихха арăмĕ. — Вула-ха.

— Вула, Иркка! — куç хĕссе илчĕ Чинук.

Пӳртре тĕттĕмрех пулин те, Иркка кантăк умне пымарĕ, урай варрине тăчĕ те сăхман хĕвĕнчен кăвак хуплашкаллă кĕнеке кăларчĕ, пыр тĕпне тасатма пысăк çын пек ĕххĕм! ӳсĕрсе илчĕ.

Малтан никам та ытла савăнас та, ытла хурланас та темен, ялта ăста калаçма пĕлекен хĕрачан кăмăлне çĕклесшăн, ăна хăйсем сума сунине кăтартасшăн çеç пулнă. Пĕр ĕмĕр хушши ларакан хурал пӳртĕнче темле тиек те, уретник те хутсем нумай вуланă, çынсене хĕнеме хушакан саккунсене хулăн сасăпа, çинçипе те пĕлтернĕ. Анчах çынна хĕрхенме чĕнекен вырăсла кăнеке те, чăвашли те хăрушă пӳрте пырса кĕмен. Иркка такмакласа юрланă пек вулама тытăнчĕ кăна, пурте пĕр-пĕрин çине пăхма пăрахрĕç, шухăша кайнă пек пулчĕç. Паççипе Варкки нихçан та шкулта вĕренсе курман, кĕнеке вуланине итлемен. Тĕрĕссипе каласан, вĕсем тĕнчере чăваш халăхĕ çинчен калакан кĕнеке пуррине те пĕлмен.

 

Ешĕл курăк хушшинче

Сап-сарă чечек ӳсет.

Аслă Силпи ялĕнче

Нарспи ятлă хĕр ӳсет.

Пичĕ-куçĕ пит хӳхĕм,

Хирти сарă чечек пек.

Икĕ куçĕ хуп-хура,

Икĕ хура шăрçа пек.

Явăнаççĕ хыçалта

Çивĕт вĕçĕ кăтрисем,

Утса-утса пынă чух

Шăнкăртатать тенкисем.

Куçĕсемпе пăхнă чух

Каччăн чĕри çĕкленет,

Çӳхе тути кулнă чух

Каччăн чунĕ çемçелет.

 

Иркка çак йĕркесене вуласа пĕтернĕччĕ, чарăнма шутламанччĕ, Паççи çăмăл сиксе тăчĕ те Иркка патне пычĕ, ăна хулĕнчен тытрĕ.

— Иркка, çаплах хитре çырнă-и? Кăтарт-ха, — терĕ вăл.

— Мĕнле вара эсĕ, Паççи аппа, чипер кĕнекене те шанмастăн? — терĕ Иркка, кĕнекине пӳрнипе тĕртсе кăтартса: — Акă çырнă, акă! — хăтăрнă пек каларĕ вăл.

— Ан çиллен, Иркка, — терĕ Паççи, вăл хăйне паттăр тытма пĕлет, анчах та халĕ пĕчĕк хĕрача умĕнче мĕскĕннĕн курăнчĕ.

— Эпир тĕттĕм çынсем-çке, хамăр алăпа тытса пăхмасан, ниме те шанмастпăр, — терĕ Варкки, вăл хăйĕн Паççи тусĕн хутине кĕресшĕн пулчĕ.

— Ку пуккусене тытса пăхнипе мĕскер вара? Вĕсен шăрши те, тути те çук. Эсир, аппасем, вĕренĕр те, вара пуккусем сирĕнпе калаçма тытăнĕç.

— Пурнăç çинчен каласа парĕç, — хушрĕ Зоя Тимофеевна, Паççипе Варкки çине пăхса илсе.

— Эсĕ, Иркка йăмăкăм, чăркăша кĕрсе ан тăр-ха, вула! — терĕ Чинук.

Иркка малалла вуласа кайсан, Нарспи пекех инкек курнă Лисук аппăшне аса илчĕ, чунĕ тăвăрланса пычĕ, çавăнпа сасси хурлăхлă-эрлĕклĕ пулчĕ. Савăнăç шыракан Иркка кĕнеке хавасланса каясса кĕтсе пычĕ:

 

Автан çур çĕр авăтать,

Ларнă çĕрте çывăрать.

Хуллен-хуллен уйăх та

Вăрман хыçне пытанать. —

Ырă тутлă ыйхăпа

Чăваш çынни çывăрать.

Пĕр чунăн çеç хуйхăпа

Çав каç чĕри çурăлать, —

 

вăл çапла такмакланăччĕ çеç, Тихха арăмĕ, питĕ шăп ларнăскер, сасăпа йĕрсе ячĕ.

— Пĕтĕм тĕнче тутлăн çывăрнă чух та мăнтарăн хĕрĕн ыйхи çук. Эх!

— Эпĕ сире савăнтарас тенĕччĕ, эсир макăрса ларатăр, — терĕ Иркка, кăвак хуплашкаллă кĕнекене хĕвне персе чикрĕ.

— Вула-ха, вула! Кĕнекӳне ан пытар! — терĕç темиçен харăс.

Иркка кĕнекине хĕвĕнчен кăларчĕ те малалла вулама пуçларĕ.

 

7

Чинук куççуль витĕр çырнă çыру вăрах вăхăт пысăк вăрçă çулĕсем тăрăх çӳрерĕ, Михаля аллине пырса лекеймерĕ. Михаля вăрăм отпуск илсе сулахай аллине мăйне уртăнтарса госпитальрен тухса кайсан тин, госпитале Михаля ячĕпе çырнă çыру çитрĕ. Михаля арăмĕпе ывăлне питĕ курас килнипе çул çинче те питĕ васкарĕ.

Мускава çитиччен выльăх турттарса çӳремелли вакунпа кайнă чух тимĕр кăмака тĕтĕмĕпе чыхăнса аптрарĕ. Унпа юнашар ватăрах рабочи ларса пычĕ. Вĕсем иккĕш пĕр талăк хушшинче вăрçă пирки, фронт çинчен тата ялти ĕçсем çинчен те нумай калаçрĕç.

— Шутла-ха ĕнтĕ, Миша, эсĕ ялсенче пĕрер, икшер кулак пур тетăн, ун çинчен нумай каласа патăн ĕнтĕ, анчах эсир пĕр ялпа ăна лапчăтса лартаймастăр-и? Ял, пĕр полк чухлĕ пулсан та, пĕр çынран хăраса тăрать.

— Пурне те пĕлсе тĕрĕс туса пырсан, нимле кулак та хăрушă мар, — терĕ Михаля.

— Ленин хушнă пек ту, вара йăнăшмастăн. Кулаксене пĕтĕмпех пĕтерсе лартас тесен, вĕсене хӳтĕлекен эсерсене питлемелле. Кулак халлĕхе çарăк пекех тымар ярса хытă ларать, шуррисем çĕнессе кĕтет, кайран вара вăл хресченсене юн кӳллине чăмтарĕ, — рабочи калас сăмаха каласа пĕтереймерĕ, пăравус шурă пăс кăларса çухăртрĕ, вакунри çынсем сиксе тăчĕç, пуçтарăнма пуçларĕç:

— Мускав!

Мускав курман — тĕнче курман, теççĕ халăхра.

Вокзал витĕр, çапса хĕстернĕ пек халăх хушшинчен, Михаля аран-аран урама тухса тăчĕ. Сарлака та хура юрлă урамра çил вĕрет, хут татăкĕсене, çӳп-çапа вырăнтан вырăна кустарать. Мускав — аслă вырăс çĕрĕ çинчи пур хуласемпе ялсен амăшĕ — вăрçă-харçă çулĕсенче пуринчен те ытла выçлăх тӳснĕ. Çӳлĕ çуртсем тăрринчи шăвăçсем сĕвĕнсе кайнă та çилпе тăнкăртатаççĕ. Темиçе хутлă çуртсем кĕркунне ăшăнма выртнă чĕрĕп евĕрлех туйăнаççĕ, пур чӳречеренех тенĕ пек тимĕр кăмака мăрйисем тухса тăраççĕ. Хуралса кайнă урамсенче мунчала кушелсем йăтнă хĕрарăмсемпе арçынсем таçта васкаççĕ, «Смело, товарищи, в ногу» юрласа, салтаксем иртсе кайрĕç. Утсан-утсан, Михаля пĕр салтака чарчĕ те:

— Хусана ăçтан каймалла? — тесе ыйтрĕ.

— Авă! — терĕ салтак, чиркӳ пек каçăрăлса тăракан вокзал еннелле аллине тăсса кăтартрĕ.

Алăкран кĕнĕ чухне чăрмантарса тăракан пулмарĕ, лерелле кĕрсе каясси йывăр пулчĕ. Халăх тĕкме пек тăрать, текех хумханать, пĕрре вăрăм çын пуçĕ, тепре çӳле çĕкленĕ хутаç курăнать; пĕрре харкашнă сасă, тепре ача макăрни илтĕнет. Михаля тăпах чарăнса тăчĕ.

— Михаль пичче! — тени илтĕнсе кайрĕ.

— Парăхвиш! — кăшкăрса ячĕ Михаля хăй те, вара вăл икĕ туя çине тĕрĕнсе аран-аран тăракан çын патнелле васкарĕ. — Сасă паман пулсан, паллас çукчĕ эпĕ сана!

— Эсĕ халĕ те вилмен-и? — Кулса ярасшăн пулчĕ Парăхвиш.

— Чипер калаç-ха.

— Пирĕн ялта юратса çапла калаççĕ, пичче.

— Ăна сывă çынпа çапла паллашаççĕ. Епле майпа кунта лекрĕн вара?

— Госпитальрен...

— Госпитале хăçан лекрĕн?

— Çĕн çул каç. Шуррисен штабне илнĕ хыççăн. Вĕсен полк штабĕ кирпĕч çуртраччĕ. Эпир унта кĕрсе кайрăмăр, кайран урама сиксе тухрăмăр. Йĕри-тавра снарядсем шăрт та шарт çурăлаççĕ тата таçта пĕр пулемет шаплаттарса ларатчĕ. Эпĕ снаряд уласа килнине илтрĕм, ӳкнине илтеймерĕм, хам персе ӳкнĕ.

— Чим-ха, Парăхвиш. Эсĕ таркăнччĕ-çке. Епле вăрçа лекрĕн?

— Эпĕ патша чухне таркăнччĕ, Михаля пичче, Хĕрлĕ гвардие ноябрь уйăхĕнче хам ирĕкпе кайрăм.

— Анюк ăçта?

— Арăма эпĕ хамăн тăван яла ăсатрăм. Эй, Мяхаля пичче, фронтра эпĕ пайтах шар кăтартрăм шуррисене! Иртерех амантрĕç, çавă шел! Чĕркуççие пăсрĕç. Ĕмĕрлĕхех уксах ĕнтĕ эпĕ. Иртерех авланни аван, арăм пăрахмĕ. Ыратни иртсе кайĕ-ха вăл...

— Сана ура çине тăма йывăр пулас? — ыйтрĕ Михаля.

— Эх, Михаля пичче, чирлесе каяс марччĕ. Кăшт калаçрăм та, куç хуралчĕ, йăванса кайăп-и, — терĕ Парăхвиш.

Михаля ăна хулĕнчен тытрĕ те хăйсем умĕнче тăракан сарлака çынна чавсипе тĕртрĕ. Лешĕ çаврăнса пăхрĕ.

— Манăн тус-салтак чирлĕ те, уксах та, — терĕ Михаля çав кервен çынна.

— Ăçталла эсир? — ыйтрĕ кервен çын.

— Хусаналла, — терĕ Михаля. — Госпитальрен таврăнатпăр.

— Кам та пулин пулăшмасан, кунта сире хĕстерсе вĕлерĕç. — Кервен çын йĕри-тавра пăхса илчĕ: — Салтак салтакшăн тăван пулаканччĕ те...

— Кунта салтаксем курăнмаççĕ-çке, — хăйне хĕрхентерес пек каларĕ Михаля, — сыввисем вăрçăра, акă эпир — уксах-чăлах...

— Салтаксем пур-им? — илтĕнчĕ пĕр хăюллă çамрăк сасă.

— Пур! — кăшкăрса ячĕ Михаля.

— Унччен те пулмарĕ, çынсене тĕрткелесе, сарлака хулпуççиллĕ, тĕреклĕ салтак пырса тăчĕ, хура çӳç пайăрки шлем айĕнчен тухса çамки çине ӳкнĕ.

— Кам пулнă эсир? — шăтарас пек пăхрĕ салтак Михаля çине.

— Разведчиксем.

— Эпĕ хам та разведчик, вăрçăран килетĕп, тарса та мар, аманнипе те мар. Кулаксем аттене вĕлернĕ. Златоуст еннелле каймалла.

Виççĕш хăвăрт-хăвăрт калаçса илчĕç, туслашнине пĕлтерсе, пĕрне-пĕри алă пачĕç.

— Эпĕ сире малтанах каларăм. Салтак салтака тăван. Çавăнтах пăхса тăратăп, — терĕ кервен çын.

— Тавтапуç сана, ырă çын! — терĕ Михаля.

— Кайрăмăр! — терĕ çамрăк салтак, икĕ хулĕпе халăха çăмăлах сирсе, çул уçса пычĕ.

Вĕсем пĕр самантрах алăк патне çитсе те тăчĕç. Çамрăк салтак, алăк патĕнче тăракан хура пиншаклă çынпа йăвашшăн та йĕркеллĕн калаçма тытăнчĕ:

— Кусем — разведчиксем, шуррисемпе çапăçнă чухне аманнă. Эсир, юлташ, вĕсене епле пулин те чипер лартса ярăр.

— Документсем пур-и? — ыйтрĕ хура пиншаклă çын.

— Вĕсен докуменчĕсем — уксах ура, туя, шинель, — терĕ çамрăк салтак.

— Халĕ такам та шинель тăхăнса çӳрет. Спекулянтсем, хăйсен хура чĕрине пытарма, юри шинель тăхăнса çӳреççĕ, — ывăннă сасăпа каларĕ хура пиншакли.

— Документсем пур. Госпитальрен çырса пани те пур, — терĕ çирĕп сасăпа Михаля. — Ытах шанмасан, партбилет та пур. Ун пек япалана спекулянтсем чиксе çӳремеççĕ пулĕ?

— Эпĕ сире кӳрентересшĕн марччĕ, сăмах май çеç каларăм. Хамах лартса ярăп, — терĕ пиншаклă çын. Хура пальтоллă икĕ çын патне пычĕ те: — Эсир паян кунĕпех калаçса ларатăр. Салтаксене канма вырăн парăр! — терĕ.

Михаляпа Парăхвиш çамрăк салтака тем пекех тав турĕç, хăйсем ăçта пурăннине те, чугун çулĕнчен инçе маррине те каларĕç, çул май кĕрсе тухма сĕнчĕç.

«Халăх шавлать, кĕрлет, ытла хаяррăн туйăнать, анчах вĕсем хушшинче ыррисем сахал мар», — шухăшларĕ Михаля, пуçне хулпуççи çине хурса тĕлĕрсе ларакан Парăхвиш çине пăхса илчĕ, ыйхи килчĕ, анчах ун умне каллех çамрăк вырăс салтакĕ килсе тухрĕ.

— Ашшĕне кулаксем вĕлернĕ, — хăй тĕллĕн калаçса илчĕ Михаля, — ашшĕ те ырă пулнă ĕнтĕ. Кулак ырра юратмасть.

Йĕлмекассинче те çаплах, Златоуст патĕнче, Уралта та.

— Юлташ! — терĕ çамрăк салтак, Михаля умне пырса тăрса. — Сирĕн хутаç та, котелок та çук. Çăкăр та çук ĕнтĕ. Епле киле çитес тетĕр-ха?

— Эй, салтак юлташăм, эпир ун çинчен шухăшламан та.

— Çапăçма иксĕр те ăста разведчиксем, — кăмăллăн кулчĕ салтак. — Хырăм пирки разведкăна каймалла мар-и?

— Ун йĕркине пĕлейместĕп эпĕ, — терĕ Михаля.

— Эсĕ, пиччем, юлташна кунта лартса хăвар. Çимелли шырăпăр.

— Парăхвиш! — Михаля тусне хулĕнчен тытса вăратрĕ. — Сан хутаç пекки çук-и?

— Мĕн тума?

— Çакă салтак çăкăр тупса парасшăн.

— Эпĕ аялти кĕпене хывма пултаратăп.

— Ну, пăх-ха эсĕ ăна, сивĕре юлашки кĕпине парасшăн. Атя, пичче, — терĕ салтак, — хам тупса парăп.

Михаляна салтак пĕр пӳлĕмрен тепĕр пӳлĕме илсе çӳрерĕ, начальниксемпе калаçрĕ, юлашкинчен пĕр склада кĕрсе кайрĕ, унтан, тухса, Михаляна тулли салтак кутамкки тыттарчĕ.

— Çав вырăнтан ан хускалăр. Мана кĕтĕр! — терĕ те вăл нӳр сывлăмлă урама тухса кайрĕ.

Михаля Парăхвиш çумне пырса ларчĕ, кутамккана шăлпа салтрĕ те тĕлĕнсех кайрĕ: кăмăртатса тăракан сухари те, лаша какайĕнчен тунă кăлпасси те пур.

— Эй, гази, гази! — чĕлхепе чаплаттарса илчĕ Парăхвиш, — тутарсем кун пек кăлпассине гази теççĕ. Эпĕ сансăр мĕнле киле пырса çитĕттĕм-ши, Михаля пичче? Таçта йăванса кайăттăм пулĕ. Эх, рехмет сире вырăс салтакĕпе иксĕре!

— Эпĕ, шăллăм, — калама пуçланăччĕ Михаля, анчах каллех леш салтак килсе тухрĕ.

— Юлташсем, кайма вăхăт. Лартсах яратăп ĕнтĕ сире! — терĕ вăл, Парăхвише туйисене тыттарса.

Халăх ларма пуçличченех салтак вĕсене урăх алăкпа ертсе тухса вакуна леçсе хăварчĕ.

— Акă сире иксĕре икĕ сак, хăпарса выртăр та тĕлĕк тĕлленĕр, чипер çитĕр, — иккĕшне те алă пачĕ, чупнă пекех хăвăрт васкаса тухса кайрĕ.

Михаляпа Парăхвиш тĕнчере ырă çынсем пурри çинчен калаçса ларнă чух поезд тапранчĕ, вакун кустăрмисем такăртатнă май, вĕсем иртнисене аса илме пуçларĕç.

— Эпĕ Вăхăтлăх правительство çарĕнчен тарнă çын, эсĕ кулак Варлам мăшкăлне тӳсеймесĕр мăкаçей кĕлетĕнчен тарнă çын. Пурăнтăмăр-çке çав Пакăш вăрманĕнче, тискер кайăк пек.

— Ăçта-ши пирĕн Алтаккин, çав Тилли Куçмине кăлтăрин-пăлтăрин кăтартайрĕ-ши? — кулса ячĕ Михаля.

— Эпĕ Хĕрлĕ гвардие кайнă чух вăл вырăс салинчех юлчĕ.

— Лисук ăçта-ши?

— Лисук Хĕрлĕ гвардие кайнă тенине илтнĕччĕ.

— Ха, эсĕ ăна! Харсăр чунлă! — тĕлĕнчĕ Михаля.

— Вырăс салинчен ăçта кайрăн эсĕ, Михаля пичче? — ыйтрĕ Парăхвиш, ыратакан урине сак çине майлаштарса.

— Нумай çӳрерĕм, нумай шухăшларăм, тĕрлĕ çынсене куртăм. Ăса кĕтĕм, шăллăм, пурнăç тĕшшине ăнлантăм.

— Каласа кăтартсам йĕркипе, — пĕвĕпе малалла туртăнсах ыйтрĕ Парăхвиш.

— Каласа пама вăрăм...

— Хамăрăн çул кĕске-им? Пайтах каймалăх пур, — терĕ Парăхвиш.

— Калас сăмахăм вунă талăк каймалăх та çитет.

— Михаля пичче, — ерипен, темрен шикленнĕ пек, пашăлтатса калама пуçларĕ Парăхвиш, — станцăра эсĕ пиншаклă çынна партбилет пурри çннчен каларăн, е ахаль кăна мухтантăн-и?

— Вăл документпа мухтанмаççĕ, — татсах хучĕ Михаля.

Сăмах-юмах нумай пулчĕ, çул вăрăма тăсăлчĕ, тăваттăмĕш талăк вĕçĕнче вĕсем пĕр пĕчĕк станцие анса юлчĕç. Юлашки вакун хыçĕнчи хĕрлĕ çутăсем курăнми пулсан, сасартăк питĕ тĕттĕм пулса кайрĕ; пĕр пĕчĕк станци тавра пуш-пушă хир.

— Станцинче çĕр каçăпăр та ыран ирпе утăпăр, — терĕ Парăхвиш.

— Эсĕ утаймăн çав, сан кĕрсе çĕр каçмаллах, эсĕ юл, эпĕ юлаймăп, каятăпах...

— Пĕрле кайăпăр, ирех сиксе тăрăпăр, — Парăхвиш Михаляна йăлăнсах каларĕ, тилмĕрчĕ.

— Çук, ачам, урасем утасшăн кăтăкланса тăраççĕ. Киле пырса ӳкесшĕн чун çунать. Арăмпа ывăл ачана курасчĕ!

Михаля тĕттĕм çĕрле пĕр-пĕчченех ăнтăлса, хыçалтан темле вăй тĕртсе пынă пекех хавасланса утрĕ. Шухăш хыççăн шухăш килсе пычĕ. Юр ура айĕнче кăчăртатать пулин те, аялтан мăнтăр çĕр шăрши тухса тăрать, сăмса шăтăкĕсене кăтăклать. Хир пушă, çул хĕрринче пĕр йывăç та курăнмасть, анчах таçтан çичĕ-сакăр çухрăмри Атăл хĕрринчен çил вĕрсе килет, вăл тин çуракан хăва кăчкисен шăршипе тулнă. Михаля мăкаçей кĕлетĕнчен тухса тарнă хыççăн пысăк хуласенче пулчĕ, илемлĕ йывăç пахчаллă ялсенче ĕçлерĕ, тĕнче епле хитре те сарлака иккенне тăраниччен курчĕ, анчах çуралнă ялĕ, вăл тирĕс шăршиллĕ пулсан та, хăй патне туртать-туртатех; пĕр самант та асран тухмасть. Хура курак кукăр йăмра тăрринче йăва тăвать, тет, шăтăк-шатăк пулсан та — хамăн! — тесе мухтанать, тет. Михаля хăйĕн пӳртне пĕлет, кивĕ те вăл, сивĕ те, анчах хăйĕн, çавăнпа çăтмах пек туйăнать.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн