Войти | Регистрация | Вход необходим для полного использования сайта
 +7.3 °C
Мечта рабов: рынок где можно покупать себе господ.
(С.Е. Лец)
 

Аçтахар Плотников: Хула ячӗсем

Аçтахар Плотников19.07.2021 13:154152 просмотров

Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

Чӑвашсем тӗрлӗ хулана хӑйсемлерех каланине пурте пӗлетпӗр ӗнтӗ. Мускав, Чулхула, Хусан, Чӗмпӗр, Питӗр, Самар, Сӑвар... Кусем пурте пӗлекен ятсем. Сайрарах тӗл пулакан хула ячӗсем: Пирӗм — Пермь, Алапӳ — Елабуга, Артатту — Ардатов, Лайӑш — Лаишево...

Хулапала Лайӑш хушшинче

Икӗ йӗкӗт лавкка лараҫҫӗ, —

тенӗ юрӑра.

Тата ытти хула ячӗсене калар: Кӑрмӑш — Курмыш, Хустӑрма (Хостӑрма) — Кострома, Ярӑслав — Ярославль, Аршшав — Варшава, Чархули — Йошкар-Ола, Кейӳ — Киев, Пӳлер — Биляр, Астампул — Стамбул, Чикме — Козьмодемьянск, Мӗрселин — Иерусалим, Аҫтӑрхан — Астрахань... Юрӑ та пур:

Аҫтӑрханта шыв ҫунать,

Манӑн ӑшра чун ҫунать.

Улатимӗр — Владимир хули; ӗлӗкхи вырӑссен Владимирпе Суздаль княжестви пулнӑ. Улатимӗр хапхи витӗр тухмасӑр пурнӑҫ мӗнне пӗлейместӗн, тенӗ чӑвашсем. Ку, ахӑртнех, ҫав тапхӑрта ҫуралнӑ сӑмах пулӗ. Улатимӗрте Ылтӑн хапха пулнӑ, ун пирки ҫапла сӑмах-юмах чылай ҫӳренӗ.

Пӑлхар хули ҫинчен калани нумай халӑх сӑмахлӑхӗнче. Хӑшпӗр чухне ӑна Шери-Пӑлхар теҫҫӗ. «Шери-Пӑлхар тӗнче пӗтнӗ чухне каллех ҫиеле тухмалла, халӗ вара вӑл ҫӗр айне путса тӑрать», — ӗненнӗ чӑвашсем.

Митта Ваҫлейӗ А.С. Пушкинӑн «Ӑрӑмҫӑ Олег ҫинчен хунӑ юррине» куҫарнӑ чухне византисен тӗп хулине Царьграда Чархула тенӗччӗ.

 

Хушса калани. Хула ячӗсем пирки каласа тухас пулсан, паллах, ҫак кӗнеке 1993 ҫулта тухнине чи малтан шута илес пулать. Ку тапхӑрта чӑваш чӗлхинчи чылай сӑмах, совет саманинче усӑ курма пӑрахнӑскерсем, ҫӗнӗрен чӗрӗлчӗ. Горький вырӑнне Чулхула теме тытӑнчӗҫ, Астрахань вырӑнне — Аҫтӑрхан, тата ыт. те. Чӑвашла ятсем, паллӑ ӗнтӗ, ытларах енӗпе пирӗн халӑх тӑтӑш пурӑнакан ҫӗрсем таврашӗпе сарӑлнӑ. Ҫаксен йышне Чархули, Хусан, Чикме, Чулхула, Пирӗм кӗреҫҫӗ (асӑрхӑр: Саранскӑн чӑвашла ячӗ ҫук; Ашмарин словарӗнче те вӑл «Сарански» ятпа ҫеҫ кӗрсе юлнӑ; хула ячӗн этимологийӗ вара «Сара», «Сарлей» юханшыв ячӗпе ҫыхӑннӑ тет; ирҫеллерен чӑвашла «шурлӑхлӑ вырӑн» пек куҫать). Чӑвашла ятсен тата тепӗр сийӗ — чӑваш халӑхӗшӗн палӑрнӑ хула ячӗсем: Ӑстампул (халь ҫырура ҫавах та ытларах ҫакнашкал ӑна ҫыраҫҫӗ), Улатимӗр, Аҫтӑрхан, Аршшав…

Юхма Мишши палӑртнӑ ятсенче, паллах, пур хула та ҫук. Ак, калӑпӑр, Шуланкӑ — Мари Элти Звенигово хула ячӗ. Ижевска ытларах чухне халь Ишкар тесе ҫырма пуҫларӗҫ. Ҫӑвӑн пекех Тӗмен (Тюмень), Челепи (Челябинск), Ӗренпур (Оренбург), Хӗрлӗ Ҫыр (Красноярск), Самар (Самара), Сарӑту (Саратов) йышши хула ячӗсене асӑнман. Халь пур-и ҫук-и пӗлместӗп, анчах Чӑваш патшалӑх университечӗн чӑваш чӗлхи факультетӗнче коридорта чӑвашсем тӑтӑш пурӑнакан вырӑнсен картти пурччӗ. Унта хӑш-пӗр хула ячӗсене чӑвашла ҫырса хунӑччӗ:

«Чӑваш халӑх сайтӗнче» эпир май ҫитнӗ таран чӑвашла ятсемпе усӑ курма тӑрӑшатпӑр. Калӑпӑр, Чӗмпӗрсем вӑйпах «Ульяновск» ҫырнӑ хушӑра эпир «Чӗмпӗр» тесе палӑртатпӑр. Хулине те, облаҫне те.

Юхма Мишши илсе кӑтартнӑ хӑш-пӗр ятсене тӳрех тӗрӗслеме май ҫук ӗнтӗ. Ӑҫтан илнине палӑртма йывӑр. Ак, калӑпӑр, Киева эпир «Кейӳ» тетпӗр. Анчах ӑҫтан тухнӑ вӑл — паллӑ мар. Те чӑн та авалтан килет, те Юхма Мишши усӑ курма пуҫланӑ вариант (вӑл усӑ курнисӗр пуҫне урӑх курман). Ҫавнашкаллисен йышне Мӗрселин, Кисан (Рязань) тата хӑшӗ-пӗри кӗрет. Кострома-на та Кустӑрма (е Юхма Мишши статйинчи Хустӑрма варианчӗпе) теес килет, анчах халӑха ытлашши пӑтратни пулмӗ-ши тесе пуҫ вататӑн. Ҫавах та хӑшӗ-пӗрин ячӗсем чӑн та халӑх панисемех ӗнтӗ. Ак, сӑмахран, Чархули (Йошкар-Ола). Эпир халь, паллах, вырӑсла ячӗпе усӑ куратпӑр. Анчах ҫак хулана Чархули тани Ашмарин хатӗрленӗ сӑмах пуххинче ҫырӑнса юлнӑ. Унсӑр пуҫне Э. Фоминпа А. Иванова ҫакнашкал тӗслӗхе шыраса тупнӑ: «Хусан уесӗнче хут купӑс (кармунь) тӑваҫҫӗ, Чикме, Чар хули уяс[ӗнче] кӗсле тӑваҫҫӗ» [Ҫулталӑк 1908:55]. Александр Пушкинӑн сӑввине те, Митта Ваҫлейӗ куҫарнине, пӑхса илтӗм: унта чӑн та «Чархули» тесе куҫарнӑ. Ахӑртнех тӑлмач «Царево-кокшайск» ятӑн хурмипе усӑ курнӑ. Ашмарин словарӗнче Кейӳ те, Кисан та тупӑнмасть (анчах Киев ятне шыранӑ май тепӗр хула ятне тупрӑм: Кейӑн — Чулхула облаҫӗнчи Княгинино ячӗ).

Пӗтӗмлетни. Хуласен чӑваш ячӗсем пирки, паллах, уйрӑм статья шӑрҫаламалла. Унта вӗсен ячӗсем епле пулни ҫинчен те ҫырмалла, пӗтӗмӗшле списокне илсе кӑтартмалла. Хальлӗхе вара ку тишкерӗве вӗҫлес. «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери тепӗр статья вара сӑрт-тусен чӑвашла ячӗсем пирки. Ҫывӑх вӑхӑтра вырнаҫтарӑпӑр.

 
От редакции: Размещение статей не означает, что редакция разделяет мнение его авторов.

Комментарии:

Agabazar // 5663.8.0089
2021.07.19 17:34
Agabazar
Сăвар — хула мар. Тутарстанти Сăпас районĕнчи Кузнечиха ялне çапла калаççĕ чăвашсем.

Тахçан Кузнечиха райцентр шутланнă. Анчах ун чухне те хула пулман. Ял.
Agabazar // 5663.8.0089
2021.07.19 17:48
Agabazar
Пермь хулине чăвшсем Пирĕм мар, Перĕм теççĕ.

Ку тĕлĕшпе пруфсем çителĕклĕх.

Акă вĕсенчен пĕри. Акă вĕсенчен пĕри.

Патăрьел районĕнчи Пăлакасси ялĕнче Эрĕм касси текен урам (чăн ят — Канаш урамĕ).

Ăçтан тухнă-ха çав «Эрĕм касси» тени? Акă ăçтан!

1950-мĕш çулсенче Пăлакассинчи хăшпĕр килйышсем Пермь облăçне пурăнма куçса кайнă. Анчах та унта тĕпленеймен. Каялла тăван яла куçса килнĕ те çĕнĕ урам никĕсленĕ.

Çав çĕнĕ урама вырăнти çынсем Перĕм касси теме пуçланă. Мĕншĕнне — хăвăрах ăнкаратăр.

Пурăна-киле «Перĕм касси» вырăнне «Эрĕм касси» пулса тăнă. Халĕ те çаплах.

Çав Перĕм облаçне кайса каялла таврăннисенчен пĕри — Хитров Илья ятлă пулни паллă. Ну, ку факт ĕненменнисем валли тейĕпĕр. Çав çынна, халĕ çĕре кĕнĕскере, Марина Карягина та пĕлме тивĕçлĕ. Вĕсен тăванĕ пулнăран. Кирлĕ пулсан çирĕплетме пултарать.
Agabazar // 5663.8.0089
2021.07.19 18:01
Agabazar
Петĕр Хусанкай пĕр вăхăт «Сăвар» пĕçемтонимпа та усă курнине пĕлеççĕ пулĕ-ха.

Ăçтан сиксе тухнă ку?

Петĕр Хусанкай çуралса ÿснĕ Сиктĕрме — Кузнечихăран пĕр çирĕм çухрăм хĕвелтухăçнерех. Çывăхри паллă ял теме те пулать.

Кузничиххăна чăвашла Сăвар тени пирки каларăмăр ĕнтĕ. Вăт çавăнтан тухать ПХ пĕсемтонимĕсенчен пĕри.

Калас ялсен тупса палартман ячĕсем паянхи кунччен те пур. Сăмахран, Тутарстанти Зай районĕнчи Гулькино. Чăваш ялĕ шутланать. Вырăнти чăвашсем вăл яла «Гулькино» темеççĕ пуль ĕнтĕ. Мĕншĕн тесен вăл авалхи историлле ял
Agabazar // 5663.8.0089
2021.07.19 18:14
Agabazar
Нумай енĕпе Ашмарин сăмахсарĕ пулашать.

Вăл пулăшнипе, калăпăр, Сараттăф облаçĕнчи Вольск хули чăвашла Мăлккав иккенне пĕлме пулать.

Çавăн пекех Самар облаçĕнчи Шикун районĕнчи Сенькино чăвашла Хуппалак иккеннепĕлме май килчĕ.
Agabazar // 4175.94.2093
2021.07.20 12:22
Agabazar
Чăваш республики. Сĕнтĕрвăрри. Мĕншĕн апла? Мĕншĕн тесен вăрă пĕр шыв (Сĕнтĕр) тепĕр шыва (Атăла) юхса тухакан вырăн шутланать.

«Вăрă» сăмахăн омонимĕсем пур. Йĕркеллех темелле. Омоним начар япала мар. Анчах та омонимла япаласем тепĕр чух йыварлăх та кăларса тăратма пултараççĕ.

Çемен Элкер шучĕпе çав пĕр шыва тепĕр шыва лекнĕ тĕле «вăрă» мар, вурă темелле имĕш. Элкерĕн çак сĕнĕвне йышăнсан хайхи Сĕнтĕрвăрри вара Сĕнтĕрвурри пулса тăрать.

Сăмах май каласан, тутар чĕлхинче кунашкал вырăна «тамак» теççĕ. Сĕнтĕр-Тамак. Анчах та хăйсен Википедийĕнче вĕсем хулана ун пек палартман. Вырăс чĕлхине тĕпе хунă: Мария-Посады. Ку каллех тĕленмелле (Тутар чĕлхинче «посад» ăнлава пĕлтерекен сăмах, чăннипе каласан, пур).
Илле Иванов // 4242.2.9651
2022.02.25 20:14
Митта куçарăвĕнчи Чархула вăл вырăсла Царьградран куçнă пуль.

Добавить новый комментарий

Ваше имя:
Ваш комментарий:
B T U T Заг1 Заг2 Заг3 # X2 X2 Ӳкерчĕк http://
WWW:
ĂăĔĕÇçŸÿ
Всего введено: 0 симв. Лимит: 1200 симв.
Если у вас все еще нет раскладки для печати текста на чувашском языке, ее можете взять ЗДЕСЬ.
 

Разрешенные Wiki тэги:

__...__ - выделение слова ссылой.

__aaa|...__ - выделение некого слова ссылкой на другое слово.

__http://ya.ru|...__ - выделение слова ссылкой на внешнюю ссылку.

**...** - выделение жирным.

~~...~~ - выделение курсивом.

___...___ - выделение подчеркиванием.

Orphus

Другие языки

Баннеры

Счетчики