Электронлă вулавăш

— Пĕтрĕ ытарайми çыннăмăр! — тесе йĕрсе ятăмăр пурте.

— Каяр-ха унталла, — терĕç карчăксем. Валентина Васильевна вилли патне пытăмăр. Картишĕнче çын сахалланнă. Ăçта пăхнă унта ватă-вĕтĕ, ача-пăча çеç. Унта-кунта вилнĕ çынсем выртаççĕ. Валентина Васильевна вилли патĕнче хамăр ял ваттисем, ача-пăчасем тăраççĕ. Пĕр старикпе вунвиç-вунтăват çулхи ывăл ача шăтăк алтаççĕ.

— Хамăр ял çыннисене пурне те пĕр шăтăках пытарар. Илсе кил Альăна та, — терĕ мана шăтăк алтакан старик, тарлă çамкине шăлса.

Эпир Альăна йăтса çитнĕ çĕре шăтăк патне ытти вилесене те йăтса пынă, речĕпе вырттарнă. Ах тур, тур! Кам-кам çук-ши кунта?! Нумай пулмасть пĕрле ĕçленĕ, кулнă, калаçнă, юрланă çынсем — халĕ вилнĕ, выртаççĕ. Вĕсене пурне те пĕр çĕрех пытартăмăр. Пурĕ вăтăр çичĕ çын.

Вилнисене пытарнă хыççăн пурте — мĕнпур ватă-вĕтĕ, вĕтĕр-шакăр — совхозран тухса утрăмăр. Ачасене йăтса, çавăтса, хуллен пыратпăр. Чăн хăрушшине курса ирттертĕмĕр паян, ĕнтĕ кунашкал хăрушлăх татах пулма пултарĕ-ши тетпĕр. Хуллен вăрманпа утсах çĕрле хамăр енне каçса ӳкрĕмĕр.

Чуна хăратакан тупă сассисем аякран илтĕнеççĕ. Эпир каçнă тĕлте шăпăртах, чĕре лăштах кайрĕ. Вăрман хĕрринче хамăр боецсене тĕл пултăмăр. Вĕсем пире хапăл турĕç: яшка, пăтă çитерчĕç, мана çывăхри яла санбата ячĕç. Кунта ман алла перевязка турĕç. Ман телее кура, санбатран станцăна каякан грузовик тĕл пулчĕ. Мана ачасемпе çав грузовик çине лартса ячĕç. Çапла, эпĕ вара хамăр ял çынниеенчен уйрăлтăм. Тепĕр ирхине поезд çине ларма май пулчĕ, виçĕ кунран Чернигов хулине çитрĕмĕр. Кунта ман суранран тепĕр хут юн сăрхăнма тытăнчĕ. Эпĕ больницăна кайрăм. Унта мана выртма йышăнчĕç, ачасене вăхăтлăх детсада ячĕç. Эпĕ больницăран тухас вăхăта тăшман Чернигов çывăхнелле çитрĕ. Черниговри халăх тылалла куçса кайма тытăннă. Кунне темиçешер эшелон каять. Эпĕ те, ачасемпе пĕр эшелон çине лексе, Куйбышева çитрĕм, унтан пароходпа хам çуралнă яла, тăвансем патне çитрĕм. Асапне çул çинче нумай курнă, тарăхнă, анчах чăн хăрушши маншăн, чăн асапли, ĕмĕр манми хуйăх — Аля вилĕмĕ. Ашшĕ фронтра, чĕрĕ-ха. Альăна вĕлернĕшĕн, мана чăлах тунăшăн, пирĕн ытарайми Вышенко ялне пĕтернĕшĕн тăшмана вăл тавăрĕ-ха! Эпир йĕнĕ пек нимĕçсем хăйсем йĕччĕр, хăйсем вилччĕр, хăйсен ялĕсем, хулисем пĕтчĕр. Чĕререн тарăхнă эпĕ, чĕререн ылханатăп çав тискерсене... Аля! Аля!

Марине уласа йĕрсе ячĕ.

Çав кунах каçхине Нина, отрядăн сборне кайсан, Маринепе ун ачисем çинчен каласа панă. Отрядри пионерсем Маринене пулăшма йышăнчĕç. Нинăпа ун звенине Маринене пулăшма уйăрчĕç. Çавăнтанпа ĕнтĕ виççĕмĕш çул Нина хăйĕн звенипе Маринене пулăшса тăрать.

IV

Селле Нина ашшĕ патне çыру çырни икĕ эрне иртсен, шкул директорĕ Васса Павловна Нина ашшĕнчен пысăк çыру илчĕ. Акă мĕн каланă вăл çак çырура:

«Хисеплĕ Васса Павловна!

Виçĕмкун эпĕ килтен çыру илтĕм. Ăна вуланă хыççăн хурлантăм. Манан ача Нина пĕтĕмпех пăсăлса кайнă иккен: чупкăна, чарусăра тухнă. Манăн чĕре Нинăшăн хуйхăрнипе çурăлса каяс пек пулчĕ. Акă часах ĕнтĕ тăшмана çĕнтеретпĕр, киле таврăнăпăр. Çĕнтерӳшĕн савăнăпăр... Анчах манăн пысăк хуйхă — хĕрача пăсăлса кайни — чĕрере. Вăл мана канăç парас çук. Эпĕ Селлерен çыру илнĕренпе куç хупман: тӳсейми хуйхăратăп. Тилмĕретĕп, тархаслатăп Сире, Васса Павловна: калаçса пăхăр ман хĕрачапа, тĕрĕс çул çине тăратсамăрччĕ ăна. Итлетĕр вăл мăнаккăшне, хисеплетĕр ăна. Нина карчăка питех те тарăхтарать иккен. Нина хăй те ман пата çыру ярсах тăрать. Анчах хăй мĕнле вĕренни, мĕнле пурăнни, мĕнле ĕçлени çинчен нимĕн те çырмасть. Вăрçăччен пĕр çул малтан эпир Нинăпа иксĕмĕр Гайдар çырнă «Тимурпа унăн команди» ятлă кĕнеке вуларăмăр. Ун чух Нина хăй, Тимур пек пулса, çынсене пулăшасшăнччĕ. Кӳршĕри ревматизмлă карчăка яланах вут çĕклесе пама каятчĕ. Халĕ ун пек ĕçсем туни çинчен пĕрре те çырмасть.

Эпĕ Киев патĕнчи çапăçусенче хамăр ял çыннине, Кирилене, тĕл пултăм. Халĕ нимĕçсене Кирилепе пĕрле шаккатпăр, хăвалатпăр ирсĕрсене хамăр çĕршывран. Кириле патне унăн арăмĕ Марине çыру янă. Çырура вăл пĕр пионеркăна ырласа çырать. Марине хăй ĕçлеймест, чăлах, тет вăл. Çапах та таса, тирлейлĕ пурăнатпăр тесе çырнă. Пĕр пионерка юнкунпа шăматкунсем урай çуса парать, тет. Çав пионерках пĕррехинче Маринепе ачисен çĕтĕлсе пĕтнĕ кĕпе-йĕмне, тумтирĕсене отряда илсе кайрĕ, тет те, вĕсене часах çуса, сапласа, якатса пырса пачĕç, тет. Çав пионерка фронта пулăшас ĕçре те хастар. Вăл звеновожатăй. Хăй звенипе вăл, колхозниксенчен çăм пухса, ăна пĕр карчăка арлаттарнă, вара звенипех боецсем валли чăлха çыхнă. Танксен колонни валли çав хĕрача 8800 тенкĕ пухнă. Çулла, колхозра ĕçленĕ чух, вăл колхозниксене хаçат вуласа панă, бригадирпа пĕрле стена хаçачĕ кăларнă. Юрататăп çав пионеркăна, ăмсанатăп унăн ĕçĕсене!

Васса Павловна, тархаслатăп Сире: ман Нинăна çав хĕрачапа пĕрлештерме пултараймăр-ши? Отрядра авантарах ĕçлеттерччĕр Нинăна, юсантăр вăл. Сире, пионер организацине çеç шанатăп. Васса Павловна, тӳрлетĕр манăн пĕртен-пĕр ачана!

1944 ç., ноябрĕн 25-мĕшĕ. Фронтри салампа Д. Турбаев».

Васса Павловна — кăвак çӳçлĕ, ăшă пит-куçлă ватă учительница. Вăл Турбаев çырăвне шкултан каяс умĕн илчĕ. Çавăнпа та ăна вăл килне çитсен тин уçса вуларĕ. Малтанах шухăша кайса, сĕтел кĕтессине тĕллесе пăхса тăчĕ. Вара тепĕр хут вуларĕ те, сĕтелрен хут кăларса, Турбаев патне çыру çырма тытăнчĕ. Акă мĕн çырчĕ вăл ун патне:

«Давыд Александрович! Сирĕн çырăва илсе вуларăм. Питĕ. тĕлĕнтĕм. Хăвăр Нина пирки Сирĕн ăш çуннине эпĕ пĕлетĕп, анчах Эсир хуйхăрни вырăнлă мар. Эсир, Марине çырнă тăрăх, пĕр пионерка-патриоткăна ăмсанатăр. Çав пионерка вăл, никам та мар, — шăп та лăпах Сирĕн Нина пулать. Нинăшăн ан хуйхăрăр. Вăл нимĕн чухлĕ те пăсăлман: аван вĕренет, обществăлла ĕçре нумай ĕçлет, пирĕн шкулта вăл чи примерлă пионерка. Нина хăй аван вĕреннине, мĕн-мĕн ĕçленине Сире халех пĕлтересшĕн мар. «Халĕ эпĕ сахал ĕçленĕ-ха. Тăшмана çĕнтерсе атте киле киличчен нумайрах, аванрах ĕçлесчĕ. Атте килсен савăнтăр», — тет Сирĕн Нина. Вăл Сире хăй аван вĕреннипе, нумай ĕçленипе кĕтмен çĕртен савăнтарасшăн.

Селле карчăк Сире Нина çинчен пачах урăхла çутатса панă. Селлешĕн пулсан — Нина урок хатĕрлетĕр те шкула çӳретĕр тата килте ĕçлекелетĕр: обществăлла ĕçсене тумаллине ăнланмасть вăл, юратмасть, Нинăна муталать çеç. Ун çинчен Нина мана хăй те каланăччĕ. Нинăна обществăлла ĕçсенче чарма юраманни çинчен эпĕ Селлепе калаçнă. «Ан ĕçлетĕр Нина çыншăн. Мĕн усси пур ун пек ĕçрен? Нина ашшĕ хăй килсен кирек те мĕн тутăр», — терĕ çеç мана Селле. Вăл хăйне майлă этем. Нина — пирĕн савăнăç, ашшĕ савăнăçĕ.

Сывă пулăр. Тăшмана хăвăртрах пĕтерĕр. Çĕнтерӳпе киле таврăнăр.

В. П. Макарова.

1944 ç., декабрĕн 12-мĕшĕ».

...Пĕр шăматкун каçхине Селле выльăхсене хупса, картишĕнчи ĕçсене пĕтерсе пӳрте кĕчĕ. Селле картишне тухнă чух Нина урай çуса юлнăччĕ. Селле пӳрте кĕнĕ çĕре Нина çук та.

«Йыт турташшĕ ачи! Каллех тухса вĕçнĕ пулас. Ан кай терĕм. Каятăп, мăнакай, каяс пулать тет. Кайнă вĕт!» — ятлаçма тытăнчĕ Селле.

Тарăхса çитнĕ карчăк тумтирне хыврĕ, тĕпленĕ çăматтисене кăмака хыçнелле тăратрĕ, çурăмĕпе ăшă кăмака çумне тайăнса тăчĕ.

Пӳртре каçхи тĕттĕм палăрнă. Шăп. Сехет шаккани çеç халичченхинчен хытăрах пек илтĕнет. Кичеммĕн туйăнчĕ карчăка Нинăсăр. Куç умĕнчен çухатас килмест Селлен юратнă ачине. Кăмăлсăрланать вăл Нина яланах килте пĕр тикĕс кĕнеке вуласа е алĕç туса ларманшăн. Ним тăвайманнипе хăй ăшĕнче çапла калама тытăнчĕ:

— Эпĕ чарас çук ĕнтĕ ăна. Ашшĕ пĕлет ачи мĕнле пăсăлса кайнине. Çырнă эпĕ ашшĕ патне, пĕлтернĕ ăна, пытарса тăман. Мĕншĕн-ши ашшĕ Нинăна ятласа çыру çырмарĕ? Ашшĕ Нинăна çырура кирлĕ таран ятласан, Нина юсанĕччĕ, чупмĕччĕ асар-писер. Пĕр шухăшласан — ах, патакчĕ! Анчах алă çĕкленмест çав ачана çапма. Ăçта-ши вăл?..

Çапла шухăшласа, Селле кăмака çине хăпарса выртма хатĕрленчĕ, çăм тутрине мăйĕнчен салтса пăтана çакрĕ, унтан саппунне салтрĕ, пиçиххине пушатрĕ те чăлха вĕççĕн çемçен кăмака çине хăпаракан картлашка çине ярса пусрĕ. Сасартăк алкумĕнче ура сасси илтĕнчĕ. Нина килчĕ пулĕ тесе, Селле хĕпĕртерĕ. Алăк уçăлчĕ те, пӳрте пысăк çын кĕчĕ.

— Селле аппа килте-и? — ыйтрĕ хĕрарăм сасси.

— Пӳртре-ха, — терĕ Селле, пуштă салатса çӳрекен Варварие сассинченех палласа.

— Сире çыру пур, фронтран килнĕ, — терĕ Варвари, Селлене çав самантрах çыру тыттарчĕ те тухса та кайрĕ.

Селле чунтан хĕпĕртерĕ. Тинех çитрĕ пит кĕтнĕ çыру. Нина ашшĕ чылайранпа çыру çырманччĕ-ха. Нина пăсăлса кайни çинчен çырнă çырăва ответлеменччĕ вăл. Мĕн тĕрлĕ ятласа çырнă пулĕ ĕнтĕ Нинăна. «Чарăн, Нина, мăнаккуна тарăхтарма, вăл сан аннӳ вырăнĕнче, ан кӳрентер ăна, хисепле ăна, ун сăмахĕнчен ан тух», — тесе çырнă ĕнтĕ вăл. Нина, ку çырăва вуласан, тен, ӳкĕнĕ, йĕрĕ, малашне ман сăмахран тухмĕ... Сĕтел тĕлĕнче лампочка чăлт çутăлчĕ. Пӳрт ăшчикки тасалăхпа çиçсе кулса янă пек пулчĕ. Селле васкаса сĕтел умне пырса ларчĕ. Çыру адресне пăхрĕ — çыраканĕ Нина ашшех. Мĕн ыррине çырать-ши кĕрӳ тесе, Селле çырăва уçса вулама тытăнчĕ. Вуланăçемĕн Селлен савăнăçлă пит-куçĕ улшăнма пуçларĕ, кăмăлсăрланнипе кӳренни палăрчĕ. Çырăва вуласа пĕтернĕ çĕре Селле пуçĕ усăнчĕ. Ашшĕ пĕрре те Нинăна ятласа çырман, ырланă ăна. «Савăнатăп Нина хăйĕн вăйĕ çитнĕ таран фронта пулăшнăшăн, хăй аван вĕреннĕшĕн. Ачана пионер ĕçĕсене тума ан кансĕрле, тĕрĕс çул çинчен ан пăр ăна», — тесе çырнă. «Нина пăсăлса кайнă тесе çырнă çырăва илсен, пит нумай шухăшларăм, чĕре çунсах тухатчĕ. Васса Павловна çырăвне илсен вара эсĕ ача çинчен тĕрĕс мар шухăшланине пĕлтĕм», — тесе çырнă.

Кĕрӳшĕн çырăвĕ Селлене калама çук пăшăрхантарчĕ. Селле пуçĕнче тĕрлĕ шухăшсем пăтранма тытăнчĕç. Ашĕ вăркама пуçларĕ. Çанçурăмĕ çӳçенсе кайрĕ. Селле каллех кăмака çине хăпарса выртрĕ. Кăмака çийĕ те ăшă пек туйăнмарĕ. Халиччен часах çывăрса каяканччĕ, халĕ ĕнтĕ унăн ыйхи те вĕçрĕ.

Сехет саккăр çапсан, Нина килчĕ.

— Апат çиетпĕр пулĕ, мăнакай, — яланхи пек кăмăллă сасăпа каларĕ Нина. Селле, çывранçи пулса, Нинăна хирĕç чĕнмерĕ. Нина, мăнаккăшне канлĕх сунса, чăлана чĕрне вĕççĕн утса кĕчĕ, кăмака питлĕхне хуллен уçса апатне кăларчĕ, çирĕ, кайран, яланхи пек, тирĕк-чашăкне çурĕ, шăлчĕ, — тирпейлĕ, таса. Нина, чăлантан тухса сĕтел патне пырсан, ашшĕ çырăвне курах кайрĕ. Калама çук савăнса, Нина çырăва хăвăрт вуласа тухрĕ. Унăн йăлтăркка куçĕсем стена çумĕнчи сăнӳкерчĕкĕ çине юратса, хисеплесе пăхрĕç. Пĕчĕк тути: «Атте, атте», — тесе пăшăлтатрĕ. Нина çырăва тепĕр хут вуларĕ, вара сĕтел çинче выртакан чăваш литератури хрестоматийĕ ăшне тирпейлĕн хучĕ. Урок хатĕрлеме ларсан та Нина çыру çинченех шухăшлать, ăна кĕнеке ăшĕнчен иле-иле пăхать. Пит паха вăл фронтран килнĕ çыру. Ашшĕ ку таранччен сывăшăн Нина чĕререн хĕпĕртет. Ашшĕ фронтран таврăнассине Нина пит кĕтет. Тăшмана пĕтерсен, çĕнтерӳ хыççăн, Нина ашшĕне хăйĕн çитĕнĕвĕсемпе кĕтсе илесшĕн. Аван вĕренес, пур предметпа малта пырас, отрядра, халăх хушшинче, колхозра аван ĕçлес тет Нина. Çĕнтерӳпе килекен ашшĕн тивĕçлĕ ачи пуласшăн пионерка Нина. Ĕнтĕ мăнаккăшĕ Нинăна ятлас çук, çынсене, фронта пулăшнăшăн ăна хирĕç пулас çук. Нинăн шухăшĕ çунатланса малалла вĕçет. Унăн хăйĕн юратакан мăнаккăшне те фронта, çынсене пулăшакан çын тăвас килет. Ĕнтĕ, ашшĕ çыру янă хыççăн, мăнаккăшĕ фронта пулăшма тытăнмалла. Акă Хĕрлĕ Çар кунĕ валли фронта парне яма япаласем пухма тытăнаççĕ. Нинăпа мăнаккăшĕ вăл кун валли темтепĕр хатĕрлеççĕ ĕнтĕ... Вунпĕр хур пуçламанни пур, пилĕк-ултă пăт туртакан сысна пуснă, пыл та пур, колхозран ĕçкунĕпе илнĕ. Мăнаккăшĕпе Нина нумай паха япаласем пама пултараççĕ.